Utworzenie Funduszu Bałtyckiego (Baltic Fund) to propozycja strategicznego ruchu państwa polskiego na kierunku północnym – początkowo względem państw bałtyckich i następnie państw nordyckich. Za sprawą powołania nowej instytucji, na wzór Międzynarodowego Funduszu Wyszehradzkiego, możliwe będzie zwiększenie współpracy Polski z regionem w obszarze bezpieczeństwa, gospodarki, energii i społeczeństwa obywatelskiego. Inicjatorem i pomysłodawcą tego projektu geopolitycznego jest polski think tank – Fundacja Warsaw Institute, a projekt wspierany jest przez cztery think tanki z państw bałtyckich.
Autor: Krzysztof Kamiński
Idea
Polityka Polski na kierunku bałtyckim i północnym jest realizowana obecnie głównie przez wspólne inicjatywy polityczne, gospodarcze i militarne. Jednakże brakuje w niej przedsięwzięć z zakresu soft power, które w sposób oddolny, mogłyby wspierać współpracę państw regionu. Budowa jak najlepszych relacji z państwami bałtyckimi i nordyckimi służy dwóm strategicznym celom polityki zagranicznej i bezpieczeństwa Polski. Po pierwsze współpraca ta wzmacnia bezpieczeństwo Polski i całego regionu w obliczu zagrożenia rosyjską agresją. Po drugie umożliwia ona stworzenie grupy krajów występujących wspólnie w różnych kwestiach na forum organizacji międzynarodowych, takich jak Unia Europejska (UE).
Rozwój regionalnej współpracy Polski na kierunku północnym (kraje bałtyckie i nordyckie) powinien uzupełniać taką współpracę na kierunku południowym (głównie Grupa Wyszehradzka), ponieważ tylko w takiej sytuacji można mówić o pełnowartościowej realizacji koncepcji Trójmorza oraz umacnianiu wschodniej flanki NATO. W tym celu należy wykorzystać potencjał polityczny, gospodarczy i militarny Polski, ale też jej położenie geograficzne, jako pomostu łączącego północną część zjednoczonej Europy z centralną i południową. Zacieśnianie współpracy z Litwą, Łotwą i Estonią w naturalny sposób otworzy większe możliwości współpracy z krajami skandynawskimi. Realizacja polityki na kierunku bałtyckim i północnym powinna wykraczać poza tradycyjne ramy współpracy wewnątrz Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego (NATO) i UE. Należy wziąć pod uwagę, że w przypadku niektórych krajów nordyckich, nie przynależą one do dwóch naraz z wymienionych wyżej międzynarodowych organizacji.
Należy więc położyć większy nacisk na relacje bilateralne oraz w ramach istniejących forów i organizacji dialogu regionalnego. Z racji na swoją pozycję i położenie, Polska może skutecznie łączyć środkowoeuropejskie inicjatywy regionalne z nowymi inicjatywami na kierunku północnym. Skuteczna realizacja „północnego wymiaru” polityki Polski doprowadzi do sytuacji, w której to Warszawa stanie się centralnym ogniwem regionalnego systemu bezpieczeństwa i współpracy gospodarczej Północ-Południe, i to wykraczającego poza ramy UE i NATO: od Skandynawii po Bałkany Zachodnie, region czarnomorski i Kaukaz.
Dlatego też, w swoim własnym interesie oraz w interesie państw regionu, Polska powinna podjąć strategiczną inicjatywę na kierunku północnym. Pierwszym krokiem do tego jest zbudowanie odpowiedniego formatu politycznego, na bazie którego możliwe będzie dalsze zinstytucjonalizowanie współpracy. Warto zaznaczyć, że proces ten powinien zostać przeprowadzony stopniowo. W pierwszym kroku z państwami bałtyckimi, a w drugim z państwami nordyckimi. Spowodowane jest to przede wszystkim bliskością Polski i państw bałtyckich oraz coraz intensywniejszą współpracą tych państw w najbliższym sąsiedztwie. Umożliwi to skuteczne wdrożenie nowego formatu kooperacji na mniejszym forum, a potem jego rozbudowę o kolejne państwa. Dlatego zasadne jest przybliżenie kontekstu relacji państw objętych pierwszym etapem proponowanego projektu.
Kontekst
Polska i państwa bałtyckie od lat współpracują na forum międzynarodowym, a wynika to ze zbieżnych interesów i wspólnych zagrożeń. W ramach współpracy w wymiarze geopolitycznym, wszystkie te państwa są członkami Unii Europejskiej oraz NATO. Do najnowszych inicjatyw w zakresie formatów współpracy geopolitycznej należy zaliczyć rozwój Inicjatywy Trójmorza (od 2015 r.), współpracę w ramach Dziewiątki Bukaresztańskiej, jako państw wschodniej flanki NATO (od 2014 r.), czy zainicjowanego niedawno formatu Trójkąta Lubelskiego, mającego na celu zacieśniania współpracy pomiędzy Polska, Litwą i Ukrainą (od 2020 r.). W ramach formatów regionalnych Polska i państwa bałtyckie należą także do Rady Państw Morza Bałtyckiego, jednakże w kontekście obecnej sytuacji geopolitycznej, a także składu państw w tej inicjatywie, format ten nie jest polem do efektywnej współpracy Polski i państw bałtyckich czy nordyckich (zwłaszcza w kontekście agresywnej polityki Rosji, która jest członkiem tej inicjatywy).
Poza uczestnictwem w organizacjach regionalnych, Polska również współpracuje w sferze gospodarczej, kulturalnej i obronności na zasadach bilateralnych z poszczególnymi państwami bałtyckimi. Jednakże zauważalny jest brak bezpośredniego formatu współpracy geopolitycznej pomiędzy Polską, Litwą, Łotwą i Estonią. Współpraca ta zdominowana jest przez wspólne członkostwo w organizacjach międzynarodowych lub w szerszych formatach geopolitycznych wymienionych powyżej.
Na płaszczyźnie gospodarczej współpraca między Polską a państwami bałtyckimi nieustannie się rozwija, jednakże jest ona zdecydowanie skromniejsza w porównaniu do innych państw sąsiadujących z Polską. Wynika to przede wszystkim z dużych dysproporcji pomiędzy potencjałami gospodarczymi. Udział państw bałtyckich w całkowitej strukturze eksportu Polski wynosi 2,6%, a importu 1,1%[1].W podziale na poszczególne państwa, wymiana handlowa Polski kształtuje się następująco:
- Litwa – eksport 15 379,0 mln zł (1,5%), import 8 313,2 mln zł (0,8%), saldo wymiany +7 065,8 mln zł
- Łotwa – eksport 6 121,0 mln zł (0,6%), import 1 722,3 mln zł (0,2%),
saldo wymiany +4 398,7 mln zł - Estonia – eksport 4 857,8 mln zł (0,5%), import 1 229,2 mln zł (0,1%), saldo wymiany +3 628,6 mln zł
Mimo mniejszego potencjału ekonomicznego, Polska razem z państwami bałtyckimi realizuje szereg projektów gospodarczych, mających na celu zwiększenie integracji regionalnej i w ramach Unii Europejskiej. Przejawem strategicznej współpracy gospodarczej są chociażby projekty: Via Baltica (połączenie drogowe pomiędzy Polską, Litwą, Łotwą i Estonią), Rail Baltica (szybka linia kolejowa docelowo mająca łączyć Helsinki z Berlinem), LitPol Link (lądowe połączenie elektroenergetyczne Polska-Litwa),HARMONY Link (podmorskie połączenie elektroenergetyczne Polska-Litwa) oraz GIPL (transgraniczny gazociąg Polska-Litwa). Projekty te mają na celu zacieśnianie współpracy gospodarczej, poprzez poprawę połączeń transportowych oraz energetycznych.
Współpraca obronna Polski i państw bałtyckich prowadzona jest głównie w zakresie uczestnictwa w NATO, a także na podstawie inicjatyw dwu i wielostronnych. Zarówno Polska jak i Litwa, Łotwa czy Estonia, uważają, że w kontekście militarnym, największym zagrożeniem dla regionu są agresywne działania Rosji (zwłaszcza po inwazji na Gruzję w 2008 r. oraz konfliktu zbrojnego z Ukrainą, trwającego od 2014 r.). Polska i państwa bałtyckie, wraz z sojusznikami, na przestrzeni ostatnich lat podjęły szereg inicjatyw pogłębiających współpracę wojskową. Do takich inicjatyw należą m.in.: Baltic Air Policing – obrona przestrzeni powietrznej Litwy, Łotwy i Estonii (od 2004 r.), LITPOLUKRBRIG – międzynarodowa brygada polsko-litewsko-ukraińska w liczbie 4500 żołnierzy (w 2016 r. osiągnęła pełną gotowość operacyjną), Enhanced Forward Presence – cztery batalionowe grupy bojowe stacjonujące w Polsce, Estonii, na Litwie i Łotwie, każda składająca się z 1000-1500 żołnierzy państw członkowskich NATO (od 2017 r., w systemie rotacyjnym, co sześć miesięcy). Kolejny istotnym projektem wzmacniającym bezpieczeństwo regionalne jest zwiększanie amerykańskiej obecności na ziemiach Polski, co popierają państwa bałtyckie. Warto podkreślić, że Polska, Litwa, Łotwa i Estonia osiągają zakładany przez NATO cel wydatków na obronność wynoszący 2% PKB rocznie.
Ważnym aspektem współpracy regionalnej są także kwestie społeczne i kulturowe, w tym kwestie mniejszości narodowych. Dotyczy to zwłaszcza relacji polsko-litewskich, które na przestrzeni ostatnich kilu lat uległy zdecydowanej poprawie. W świetle pogłębiającej się współpracy gospodarczej, militarnej i politycznej, pojawia się możliwość przyśpieszenia rozwiązania wielu kwestii spornych na płaszczyźnie społecznej.
Odwołując się do współpracy regionalnej, warto zaznaczyć bardzo dobre relacje pomiędzy Litwą, Łotwą i Estonią. Te trzy państwa, określane jako państwa bałtyckie, nie posiadają oficjalnego związku, jednakże bardzo aktywnie są zaangażowane we współpracę parlamentarną i międzyrządową. Państwa te ściśle współpracują ze sobą zwłaszcza w ramach polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, obronności czy energetyki i transportu. Dzięki temu te jedne z najmniejszych państw w regionie mogą konsekwentnie i skutecznie realizować swoje wspólne interesy na arenie międzynarodowej oraz realizować ambitne projekty gospodarcze. Państwa bałtyckie współpracują także ściśle w państwami nordyckimi, czego wyrazem jest uczestnictwo tych państw w inicjatywie Nordic-Baltic Eight.
Ważnym czynnikiem w relacjach Polski i państw bałtyckich są także relacje z Białorusią, zwłaszcza w związku z wyborami prezydenckimi w sierpniu tego roku. Reformy prodemokratyczne oraz prawo społeczeństwa białoruskiego do samostanowienia, są popierane przez demokratyczne państwa regionu. Kwestia Białorusi jest niewątpliwie jednym z największych wyzwań w polityce zagranicznej i bezpieczeństwa zarówno Polski jak i państw bałtyckich. Nowy regionalny format polityczny mógłby być platformą do koordynacji działań w polityce sąsiedztwa, a jego zinstytucjonalizowana forma mogłaby podejmować proaktywne działania na rzecz białoruskiego społeczeństwa obywatelskiego.
Wszystkie powyżej wymienione kwestie sprawiają, że region bałtycki potrzebuje dziś zinstytucjonalizowanych ram współpracy. Efektywnie pogłębianie relacji między Polską, a państwami bałtyckimi nie może odbywać się wyłącznie na poziomie politycznym, wojskowym czy gospodarczym. Powinna się ona odbywać także na poziomie społeczeństwa obywatelskiego, zaplecza eksperckiego i narzędzi soft power. Obecnie Polska nie posiada działających mechanizmów bezpośredniej współpracy z państwami bałtyckimi na tym poziomie. Proponowany projekt Baltic Fund z pewnością będzie mógł przyczynić się do wspierania wysiłków Polski i państw bałtyckich w pogłębianiu regionalnej integracji oraz zabiegania o wspólne interesy czy walkę ze wspólnymi zagrożeniami.
Rozwiązanie
W odpowiedzi na wyżej wymienione potrzeby oraz w kontekście dotychczasowej współpracy Polski i państw bałtyckich, polski think tank Fundacja Warsaw Institute rozpoczął w 2019 r. pracę na rzecz stworzenia koncepcji nowej międzynarodowej instytucji – Baltic Fund, czyli Funduszu Bałtyckiego. U podstaw idei stworzenia takiej instytucji jest przede wszystkim niezagospodarowany potencjał współpracy pomiędzy Polską i państwami bałtyckimi. Kolejnym powodem były pozytywne doświadczenia związane z funkcjonowaniem Międzynarodowego Funduszu Wyszehradzkiego, towarzyszącemu sprawnie działającemu formatowi politycznemu Grupy Wyszehradzkiej.
W 2019 r. do prac nad koncepcją powołania nowej instytucji dołączyły cztery think tanki, nadając inicjatywie międzynarodowy charakter. Partnerami projektu Baltic Fund zostały następujące organizacje: International Centre for Defence and Security (Estonia), Baltic Security Foundation (Łotwa), Eastern Europe Studies Centre (Litwa) oraz Memel Institute (Litwa). Dzięki partnerom i ich nieocenionemu wkładowi w prace nad koncepcją, zwłaszcza w kontekście uwarunkowań państw bałtyckich, możliwe było wypracowanie wspólnego dokumentu. Podczas konferencji „NATO Eastern Flank Security. Baltic States and Poland”, która odbyła się 28 listopada 2019 r. w Warszawie, przedstawiciele pięciu think tanków podpisali deklarację dot. zwiększenia wysiłków organizacji eksperckich na rzecz promowania idei powołania Baltic Fund. Tym samym projekt Baltic Fund i jego koncepcja stały się wspólną propozycją pięciu instytucji. W lutym 2020 r. sygnatariusze deklaracji przedłożyli oficjalną koncepcję Baltic Fund władzom Estonii, Łotwy, Litwy i Polski. Trafiła ona do prezydentów, premierów i ministrów spraw zagranicznych tych państw.
Zgodnie z założeniami zaproponowanej koncepcji, Baltic Fund ma wspierać wszelkie cenne inicjatywy w dziedzinie bezpieczeństwa, gospodarki, energetyki i społeczeństwa obywatelskiego, co przełoży się na wzmocnienie poczucia regionalnej wspólnoty oraz zintensyfikuje współpracę ekspercką. Nowa instytucja wzorowana jest na doświadczeniach i mechanizmach Międzynarodowego Funduszu Wyszehradzkiego, a w swoich założeniach uwzględnia specyfikę regionu oraz kluczowe wyzwania przed nim stojące.
Dzięki Baltic Fund zwiększeniu ulegnie kapitał społeczny w postaci wiedzy oraz powiązań strukturalnych i międzyludzkich oraz polepszy się wizerunek i znaczenie regionu bałtyckiego w Europie i na świecie. Odgrywa to fundamentalną rolę dla wzmacniania poczucia regionalnej wspólnoty oraz wzrostu bezpieczeństwa w basenie Morza Bałtyckiego. Inicjatywa Baltic Fund może mieć istotne znaczenie w obecnej sytuacji geopolitycznej w regionie. Baltic Fund, przez działania w sferze soft power, może być realnym narzędziem wspomagającym wysiłki Polski i państw bałtyckich na polu współpracy politycznej, gospodarczej i militarnej.
W ramach koncepcji wyróżniono cztery tematy przewodnie: bezpieczeństwo, energetyka, gospodarka i społeczeństwo obywatelskie, jako najważniejsze obszary współpracy pomiędzy Polską a państwami bałtyckimi. W ramach projektów Baltic Fund będzie wspierać tworzenie sieci powiązań w regionie, działalność naukową, działalność ekspercką i analityczną, czy inicjatywy obywatelskie. Grupami docelowymi są: ośrodki badawcze i analityczne, think tanki, jednostki samorządu terytorialnego, ośrodki naukowe i akademickie, studenci i doktoranci (ze szczególnym uwzględnieniem studentów dyscyplin związanych z bezpieczeństwem), szkoły średnie, organizacje pozarządowe, organizacje strażnicze, watchdogi, czy inne fundacje lub stowarzyszenia. Wsparcie realizacji projektów dla wymienionych organizacji w ramach obszaru działalności Baltic Fund, dokonywane będzie poprzez różne mechanizmy. Pierwszym z nich będzie stały program Baltic Security Studies, czyli roczny program składający się z czterech kilkudniowych sesji, w co najmniej trzech krajach Baltic Fund. Ma on na celu utworzenie sieci ekspertów, analityków, pracowników ministerstw itd. oraz poszerzenie ich wiedzy i zapewnienie bezpośredniego kontaktu między przedstawicielami instytucji rządowych oraz obywatelskich z krajów członkowskich. Drugim mechanizmem będą granty, służące dofinansowaniu projektu lub zastąpieniu wkładu własnego w dużych międzynarodowych przedsięwzięciach (małe granty do 6 tys. euro, duże granty do 50 tys. euro). Trzecim mechanizmem będą granty dedykowane, których jednym z zakładanych rezultatów będzie wydanie publikacji, w formie analizy, artykułu lub zeszytu naukowego, oraz ich tłumaczenie na język angielski. Czwartym mechanizmem, skierowanym bezpośrednio do obywateli państw członkowskich Baltic Fund, będą stypendia finansujące pobyt w innym kraju członkowskim w ramach wyjazdu naukowego lub stażu w jednostkach rządowych lub organizacjach pozarządowych (dofinansowanie jednego stypendysty to 600 euro miesięcznie przez jeden kwartał).
W ramach przedstawionego projektu koncepcji Baltic Fund, w pierwszym etapie projektu przewidziany został udział czterech państw: Polski, Litwy, Łotwy i Estonii. Początkowy budżet instytucji będzie wynosił 1 mln euro, z czego 0,5 mln euro pochodzić ma z kontrybucji Polski, a pozostała kwota po równo z kontrybucji Litwy, Łotwy i Estonii. Każde kolejne państwo, w ramach etapu drugiego, będzie musiało przekazać kontrybucję równą 0,5 mln euro. Koncepcja zakłada także realizowanie projektów z partnerami z państw trzecich. Zarówno poprzez projekty realizowane z państwami-donatorami (np. Stany Zjednoczone, Kanada, Japonia, Korea Południowa), jak również przez udzielanie wsparcia poprzez dedykowane programy dla organizacji np. z Białorusi, Ukrainy czy Gruzji. Lista państw przewidzianych do współpracy nie jest zamknięta i jej kształt wynikać będzie z politycznej decyzji państw członkowskich.
Koncepcja Baltic Fund zakłada powołanie nowej instytucji międzynarodowej, o statusie dyplomatycznym, z siedzibą w jednym z miast państw członkowskich. Językiem urzędowym będzie język angielski. Do sprawnego działania niezbędne będzie powołanie lokalnych koordynatorów w państwach członkowskich (powiązanych z MSZ danego państwa). Proponowany model zarządzania i nadzoru nowej instytucji zakłada powołanie Rady Ambasadorów Baltic Fund (najwyższy organ decyzyjny Funduszu, składający się z Ambasadorów państw członkowskich w kraju, gdzie zlokalizowana będzie siedziba) oraz Dyrektora Wykonawczego Baltic Fund (odpowiedzialnego za działalność operacyjną Funduszu), wybieranego na podstawie rekomendacji państw członkowskich na okres dwóch lub trzech lat. Zaleca się, aby wszelkie procesy decyzyjne, zarówno dotyczące spraw bieżących, jak i strategicznych, opierały się na zasadzie jednomyślności.
Podsumowanie
W ciągu kilkunastu miesięcy pracy ekspertów z pięciu think tanków z czterech krajów, została wypracowana koncepcja nowej międzynarodowej instytucji. Baltic Fund jest odpowiedzią na wyzwania dla regionu oraz uwzględnia jego specyfikę. Projekt ten jest przykładem, że ambitne inicjatywy międzynarodowe mogą być proponowane oddolnie przez środowisko eksperckie i organizacje pozarządowe. Projekt uzyskał poparcie szeregu instytucji i osób publicznych. Obecnie koncepcja Baltic Fund jest przedmiotem debaty w kręgach decyzyjnych Polski i państw bałtyckich.
Zachęcamy do dołączenia do grona osób publicznie wspierających powstanie Baltic Fund oraz do bezpośredniego kontaktu poprzez stronę internetową inicjatywy: balticfund.org.
[1] Główny Urząd Statystyczny, 2019.
