Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach jako fenomen historyczno-kulturowy

O fenomenie państwa zakonu krzyżackiego w Prusach mówi się w literaturze przedmiotu najczęściej w kontekście tego, co zakon pozostawił po sobie w krajobrazie kulturowym, zwłaszcza jeśli chodzi o liczne spektakularne budowle zamkowe i jeden z najpotężniejszych na skalę europejską systemu zamków.

Powstałe siedem wieków temu w Prusach państwo zakonu krzyżackiego jest fenomenem, który zastanawia i zdumiewa każdego, kto choć trochę zna jego historię, a dla jej znawców i miłośników stanowi źródło nieustającej fascynacji. Wywarło przemożny wpływ na późniejsze dzieje i kulturę krainy, którą władało. Poprzez stworzenie jednego z najpotężniejszych w Europie systemu zamków, z których wiele zachowało się do dziś, odcisnęło również niezatarte piętno na krajobrazie tych ziem[1].

W okresie od XIII do XIV w. stworzone zostało nowe państwo o wyjątkowym charakterze na skalę europejską. Jest ono zapewne jednym z najbardziej intrygujących państw średniowiecznej Europy. Dotychczas nie próbowano postawić tezy o jego historyczno-kulturowym fenomenie, a także przedstawić argumenty, które świadczyłyby o jej słuszności.

Fenomen ten polega w moim przekonaniu na kilku zjawiskach, aspektach i procesach historycznych.

  1. Państwo zakonne powstało całkowicie od podstaw, na jednym z ostatnich politycznie niezagospodarowanych terenów ówczesnej Europy. Plemiona pruskie nie utworzyły wcześniej na tym obszarze organizmu państwowego, nie wytworzyły żadnego odpowiednika struktur państwowych czy państwotwórczych, podobnych lub nawet zbliżonych do współczesnych im władztw terytorialnych późnośredniowiecznej

Europy. Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach to jedyny przykład w średniowiecznej Europie, którego struktury obronne i osadnicze ukształtowane zostały od zera, na niemal całkowitym pustkowiu, na jednym z ostatnich ówcześnie takich obszarów pozbawionych stałych struktur osadniczych.

  • Zakon utworzył na obszarze podbitych plemion pruskich, całkowicie od zalążka, nowe struktury państwa i administracji, działając w sposób konsekwentny, uporządkowany i systemowy. W dodatku uczynił to w oparciu o najlepsze, najnowocześniejsze jak na XIII–XIV w. i sprawdzone już znane wzorce, doświadczenia i modele działania, korzystając tu zwłaszcza z doświadczeń śląskich. Tymczasem terytoria innych wcześniej istniejących władztw terytorialnych były przebudowywane, a struktury przestrzenne rekonstruowane, modernizowane i dostosowywane do nowych potrzeb gospodarczych i osadniczych.
  • System zamkowy, zasadniczy aspekt obronny i administracyjny nowego państwa, utworzony został jako całkowicie nowy i stanowił największą i najlepiej zorganizowaną w Europie sieć zamków. Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach miało jeden z najwyższych w ówczesnej Europie poziomów zagęszczenia budowli warownych.
  • W porównaniu z innymi krajami i regionami późnośredniowiecznej Europy państwo zakonu krzyżackiego w Prusach osiągnęło jeden z najwyższych poziomów urbanizacji oraz zagęszczenia sieci miejskiej nowo powstałych lokacji. Sieć miejska wraz z otaczającym je osadnictwem wiejskim, jako zasadniczy aspekt nowego państwa, została również utworzona jako całkowicie nowa struktura osadnicza.
  • Na terenie państwa zakonu krzyżackiego w Prusach lokacje miejskie, ich zakładanie i zagospodarowywanie nowych miast odbywało się na tzw. „surowym korzeniu”, czyli na pustym obszarze do tej pory niezasiedlonym. To oznacza, iż dla wszystkich tworzonych miast zastosowano idealny dla późnego średniowiecza model urbanistyczny miasta z rozwiązaniem miejskiego układu przestrzennego w formie tzw.

„szachownicy”.

  • Wszystkie wymienione procesy państwotwórcze i osadnicze zrealizowane zostały w bardzo krótkim czasie, gdyż zaledwie w ciągu około 100 lat, w okresie 1280–1390, tj. niebywale szybko jak na z reguły długotrwałe historyczno-kulturowe procesy państwotwórcze. W sytuacji państwa zakonu krzyżackiego w Prusach ukształtowały

one od podstaw i w błyskawiczny sposób zupełnie nową rzeczywistość polityczną regionu – na niezagospodarowanym obszarze ziem pruskich powstało nowe państwo ze swoimi strukturami administracyjnymi i osadniczymi, systemem zamków oraz siecią miast.

  • Rozwojowi modelowych kształtów struktur nowego państwa sprzyjała stabilność granic. Gwarantowana była ona m.in. przywilejami papieskimi władztwa terytorialnego na obszarach po podbitych pogańskich plemionach pruskich. Korzystne warunki polityczne i społeczne na obszarze Prus, wynikające m.in. z trwałości granic państwa zakonnego po ostatecznym podboju plemion pruskich w 1283 r. (czy też już po upadku drugiego powstania pruskiego w 1274 r.), pozytywnie wpłynęły na konsekwentne procesy osadnicze i sprzyjały zarazem stopniowemu i konsekwentnemu rozwojowi sieci miejskiej. Ta trwałość granic i stabilna sytuacja polityczna różni się znacznie od tej, jaka panowała w tym czasie na ziemiach polskich, czy też na innych obszarach Europy, w tym zwłaszcza w regionach Europy Środkowo-Wschodniej. Obszar właściwy tworzenia się infrastruktury państwa zakonu krzyżackiego w Prusach de facto zaznawał stabilnego okresu pokoju aż do 1410 r.

Przedstawione powyżej argumenty opierają się na analizie kilku aspektów osadniczych i urbanistycznych struktury państwa zakonu krzyżackiego w Prusach, takich jak zamki i system zamkowy, miasta i sieć miejska oraz struktura przestrzenna miast. Aspekty te pozostają do dziś obecne w krajobrazie kulturowym regionu jako materialne dziedzictwo państwa zakonnego i stanowią ważne ogniwo mojej argumentacji tezy o fenomenie państwa zakonu krzyżackiego w Prusach.

Przyjrzyjmy się zatem wybranym aspektom materialnego dziedzictwa państwa zakonu krzyżackiego w Prusach, temu, co państwo to pozostawiło po sobie, a co stanowi świadectwo jego materialnej spuścizny historyczno-kulturowej, widocznej do czasów współczesnych w krajobrazie kulturowym. W XIII–XIV w. od podstaw stworzono struktury nowego państwa, a najważniejsze z ich materialnych aspektów to: 1. zamki i system zamków, 2. miasta i sieć miejska oraz 3. struktura przestrzenna miast.

1.  Zamki i system zamków

Zamki krzyżackie w Prusach z racji ich znaczenia i spektakularnej obecności w krajobrazie cieszą się dużym zainteresowaniem badaczy i w związku z tym reprezentowane

są niezwykle bogato w literaturze przedmiotu[2]. Zamki pełniły funkcję ośrodków władzy, administracji, wojskowości i gospodarki, a największe i najważniejsze z nich – komturskie – były także siedzibami konwentów zakonnych. System ten umożliwiał, wraz z profesjonalnym aparatem administracyjnym, niezwykle sprawne zagospodarowywanie i zarządzanie zasiedlanego obszaru. Budowle zamkowe, stanowiące materialne dziedzictwo późnośredniowiecznego państwa zakonu krzyżackiego w Prusach, obecne są we współczesnym krajobrazie historyczno-kulturowym regionu, a zachowały się w całości lub w ruinie, jako zarysy fundamentów czy też fragmenty murów.

Zakon krzyżacki, wraz ze związanymi z nim biskupami, stworzył na terytorium swojego państwa w Prusach najpotężniejszy na skalę europejską system zamków. W okresie półtora wieku stworzono imponującą sieć około 150 budowli zamkowych, która jest zjawiskiem cywilizacyjnym i kulturowym unikalnym zarówno ze względu na skalę i rozmach inwestycji – jedyny taki system warowny w Europie późnego średniowiecza – jak i w odniesieniu do materiału budowlanego – w Prusach zastosowano cegłę w związku z brakiem wystarczającej ilości kamienia.

Godnym oddzielnej analizy są sposób tworzenia systemu murowanych zamków oraz jego logistyczna konsekwencja postępująca w czasie i przestrzeni[3]. Rozwój sieci i rozprzestrzenianie się kolejnych ceglanych budowli zamkowych następował wraz z rozwojem państwa w sposób uporządkowany, konsekwentny, krok po kroku, z zachodu na wschód.

Około 1400 r. system zamków państwa zakonu krzyżackiego w Prusach osiągnął swój szczytowy moment rozwoju. W rezultacie cały obszar państwa pokrył się gęstą, równomierną siecią budowli zamkowych. Odległości pomiędzy poszczególnymi zamkami nie były większe niż 20, maksymalnie 30 km, co wynikało z praktycznych kwestii komunikacyjnych i rozwiązań osadniczych. Równomierność rozmieszczenia zamków zauważamy zwłaszcza na niezagospodarowanym wcześniej politycznie obszarze po podbitych plemionach pruskich, natomiast ten modelowy system nie dotyczy już Pomorza Gdańskiego, regionu wcielonego do państwa zakonnego, a zagospodarowanego wcześniej politycznie przez książąt pomorskich, co widać doskonale na zaprezentowanej mapie.

2.  Miasta i sieć miejska

Sieć miejska państwa zakonu krzyżackiego w Prusach to materialny aspekt jego dziedzictwa historyczno-kulturowego, któremu chciałbym poświęcić najwięcej miejsca w niniejszym artykule. Osadnictwo w państwie zakonnym w Prusach postępowało krok w krok za rozbudowującą się siecią zamków. Te zapewniały militarne zabezpieczenie oraz administracyjne wsparcie w procesie lokacji miejskich. W okresie około 100–120 lat powstał imponujący system niemal 100 nowych miast, jedna z najgęstszych sieci miejskich późnego średniowiecza, zjawisko cywilizacyjne i kulturowe unikalne w skali europejskiej.

Genialność sieci lokacji miejskich, korzystanie przy tym z wcześniejszych sprawdzonych doświadczeń – zwłaszcza śląskich – oraz równomierne pokrycie terytorium Prus systematyczną, modelową dla późnego średniowiecza, siecią miejską mają swoje odzwierciedlenie we współczesnym systemie miast w regionie warmińsko-mazurskim. Ponad 90 proc. miast tego obszaru ma swoje korzenie w okresie późnego średniowiecza – utworzono je w czasie istnienia państwa zakonu krzyżackiego.

Aktualnie w województwie warmińsko-mazurskim istnieje 49 miast, z czego aż 38 zostało założonych w XIII–XV w.[4] Dodatkowo cztery miasta (Giżycko, Ryn, Szczytno i Węgorzewo) powstały z przekształcenia osad przyzamkowych, a kolejne trzy (Biała Piska, Mikołajki, Orzysz) wywodzą się z istniejących już w późnym średniowieczu wsi, które w okresie nowożytnym uzyskały prawa miejskie. Jedynie dwa miasta lokowane w XIV w. (Dąbrówno i Srokowo) utraciły prawa miejskie, lecz dopiero po drugiej wojnie światowej w rezultacie bardzo znaczących zniszczeń zabudowy. Miejscowości te zachowały natomiast wyraźne fragmenty średniowiecznych miejskich struktur przestrzennych. Zaledwie cztery ze współcześnie funkcjonujących miast (Gołdap, Korsze, Olecko, Ruciane-Nida), stanowiących zaledwie 8 proc., nie ma jakichkolwiek średniowiecznych korzeni.

W sumie aż 47 na 51 miejscowości, tj. 92 proc., posiada średniowieczny rodowód miejski lub osadniczy. Z całą pewnością więc możemy stwierdzić, iż aktualna siatka miast regionu warmińsko-mazurskiego odpowiada późnośredniowiecznej sieci miejskiej państwa zakonu krzyżackiego w Prusach.

Spróbujmy przedstawić teraz genezę powstawania sieci miejskiej w Prusach w porównaniu z innymi regionami Europy Środkowej późnego średniowiecza. Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach stanowi jedyny taki przykład państwa średniowiecznej Europy, którego struktury obronne i osadnicze ukształtowane zostały od zera, na niemal totalnym pustkowiu. Prusy to jeden z ostatnich w XIII w. obszarów pozbawionych przedmiejskich struktur osadniczych, typowych dla innych krajów i regionów tego okresu historycznego.

Według jednej z hipotez stawianych przez niektórych badaczy wykształcona władza państwowa jest jednym z koniecznych warunków powstawania wczesnych miast[5]. Teoria ta wyjaśnia nam brak rozwiniętych ośrodków przedmiejskich na terenach zamieszkałych przez plemiona pruskie. Przed państwem krzyżackim na terenie Prus, których ludność szacuje się na przełomie XII/XIII w. na około 170 tys. osób, trudno mówić w ogóle o miastach. Mamy natomiast do czynienia z dwoma formami jednostek osadniczych: niewielkie osady wiejskie, zwane „lauks”, zazwyczaj rodzinne lub rodowe, oraz osady targowe, tzw. liszki – od słowa „licis” oznaczającego „obóz, miejsce obwarowane”[6].

Tymczasem na innych obszarach wykształciły się już w XII w. rozwinięte systemy przedmiejskich ośrodków osadniczych czy też osad wczesnomiejskich, czyli układy grodowo-przedmiejskie, tj. ufortyfikowane grody, otoczone wałami podgrodzia, wokół grodów otwarte osiedla i osady rzemieślnicze oraz oddzielnie lokowane rozwinięte osady targowe, stanowiące podstawę tworzonej od XIII w. nowej sieci miejskiej[7]. Takie zespoły wczesnomiejskie nie występowały na terytoriach plemiennych w Prusach, a w związku z tym nasuwa się wniosek, iż układ sieci miejskiej państwa zakonnego w Prusach stworzony został od podstaw.

Warto w tym miejscu przytoczyć jeszcze kilka uwag zaczerpniętych z prac Tadeusza Laika, cieszącego się autorytetem w środowisku badaczy tematyki miast średniowiecznych, dotyczących sieci miasteczek jako bardzo charakterystycznego zjawiska urbanizacji Europy Środkowo-Wschodniej w okresie późnego średniowiecza. Laik twierdzi, iż zasadniczo sieć małych miast wytworzyła się w oparciu o dwunastowieczną sieć targów (villa fori lub villa forensis)[8] i to one były we wspomnianej części Europy najważniejszym elementem w procesie powstawania i rozwoju sieci miast, który polegał zasadniczo na przekształcaniu się osady targowej w miasteczko poprzez nadanie przywileju miejskiego na podstawie niemieckich praw miejskich[9]. Takie przekształcenia to jedynie zmiany sytuacji społeczno-prawnej mieszkańców osad, powiązane najczęściej z rozwojem kolonizacji wewnętrznej.

Tymczasem w Prusach zakonnych mamy do czynienia z aktami lokacyjnymi nowych ośrodków miejskich, a nie, jak to występuje na innych obszarach, z długoterminowymi procesami przekształceń przestrzennych i prawnych wcześniej istniejących przedmiejskich form osadniczych. W Prusach kolonizacja miejska dokonuje się w znacznej większości z udziałem ludności napływowej, zachęcanej do migracji m.in. korzystniejszymi formami prawa chełmińskiego, a podejmowane miejskie lokacje osadnicze są aktami decyzyjnymi z góry założonych celów polityki gospodarczej, nie zaś wynikiem konsekwentnych procesów rozwoju i przekształceń społeczno-gospodarczych regionu[10].

Laik tworzy typologię późnośredniowiecznego osadnictwa miejskiego w różnych regionach ziem polskich i wyróżnia cztery zasadnicze typy miast: 1. przekształcane osady grodowe lub podgrodzia, 2. przekształcane osady targowe, 3. przekształcane wsie oraz 4. nowe lokacje miejskie. Tylko te ostatnie wiązały się z karczunkiem nowych gruntów na niezagospodarowanych terenach leśnych czy innych nieużytkach i tworzeniem zupełnie nowych ośrodków osadniczych.

Głównie zatem przekształcenia istniejących już wcześniej osad oraz nadawanie im praw miejskich powoduje, iż na obszarach środkowoeuropejskich w późnym średniowieczu mamy do czynienia z dużą liczbą miejscowości uzyskujących prawa miejskie. Laik twierdzi, iż w XV w. na ziemiach polskich znajdowało się blisko 500 gmin posiadających prawo miejskie[11]. Tymczasem w państwie zakonnym w Prusach występuje aż 97 lokacji miejskich, a więc jak na stosunkowo niewielkie terytorium można zauważyć zarówno dużą liczbę nowo zakładanych miast, jak i spore ich zagęszczenie. Poza tym przypomnijmy, miasta w Prusach powstają nie tyle wskutek zmiany sytuacji prawnej istniejących wcześniej osad przedmiejskich, ile jako proces lokacji „na surowym korzeniu”.

W tym momencie należałoby przejść do zagadnienia struktury przestrzennej miast państwa zakonnego w Prusach. Zatrzymajmy się jednak jeszcze na chwilę przy modelowych rozwiązaniach miejsko-wiejskich systemów osadniczych późnego średniowiecza.

Wiemy już, że strukturę sieci miejskiej państwa zakonnego rozwijano w oparciu o najlepsze, wcześniej już sprawdzone w praktyce, najczęściej śląskie doświadczenia rozwiązań osadniczych. Lokacje miejskie powiązane były z otaczającym je osadnictwem wiejskim i tworzyły zespoły tzw. „Stadt–Land Kolonisation”[12]. Ten przestrzenny system lokacji polegał na tworzeniu układów osadniczych wsi położonych wokół centralnie usytuowanego ośrodka miejskiego. W ten sposób mieszkańcy wsi praktycznie w ciągu jednego dnia mogli przemieścić się do miasta, by sprzedać produkty, nabyć tam towary czy też uregulować niezbędne sprawy i powrócić do swoich osad przed zmierzchem. Stąd też odległości pomiędzy poszczególnymi nowo lokowanymi miastami nie przekraczały zazwyczaj 20–30 km. System ten odznaczał się na ogół równomiernym układem i dostosowywano go do potrzeb gospodarczych rozwijającego się równolegle w procesie kolonizacji zaplecza wiejskiego, nie jak to było w okresie przedlokacyjnym – do funkcji administracyjno-ekonomicznych.

W Prusach zastosowano powszechnie nowy, a zatem i nowocześniejszy model osadniczy typu „Stadt-Land Kolonisation”. Tu zakładano równolegle miasto oraz lokowano wsie wokół miasta – tworzono z góry założony, modelowy okręg osadniczy miejsko-wiejski. Model ten w różny sposób modyfikowano w okresie rozwoju kolonizacji w Europie Środkowo-Wschodniej. Został on dość powszechnie zastosowany na Śląsku na wielu wcześniej niezagospodarowanych jego obszarach. Państwo zakonu krzyżackiego, korzystając szeroko z doświadczeń śląskich i pozostałych obszarów kolonizacji, zastosowało go i udoskonaliło w procesach lokacyjnych w Prusach, dopracowując w ten sposób idealny, modelowy dla późnego średniowiecza, terytorialny system osadniczy[13].

Na początku okresu lokacyjnego procesy zakładania miast były nieraz eksperymentalne i nie zawsze udane, jak na przykład w sytuacji Braniewa. Jednak już pod koniec XIII w. oraz na przełomie XIII i XIV w., kiedy nastąpił gwałtowny wzrost procesów osadniczych w Prusach, wypracowano coraz to bardziej ustabilizowane formy postępowania oparte o wcześniejsze lokacyjne doświadczenia. Z nich oczywiście korzystał Zakon, tworząc sieć miast w Prusach, zarówno w kontekście tworzonej sieci miejskiej, jak i modelowych układów przestrzennych nowo lokowanych miast. Dlatego też stwierdzić można, iż w Prusach mamy do czynienia z już mocno ukształtowanym, a zatem modelowym procesem lokacji miejskich.

W Prusach właściwych zauważamy wysoką regularność sieci miejskiej, co wynika z faktu, iż wszystkie lokacje miejskie to faktycznie nowe procesy osadnicze, a nie tylko same akty prawne nadania praw miejskich. Widać to szczególnie wyraźnie na mapie, gdy porównamy regularność sieci miejskiej w Prusach właściwych z obszarem Pomorza Gdańskiego, terytorium wcielonym do państwa zakonnego w 1309 r. Na Pomorzu Zakon dokonywał jedynie aktów nadawania nowych praw miejskich dla zastanej sieci miejskiej istniejących już wcześniej ośrodków założonych przez książąt pomorskich. Region ten posiadał już istniejącą siatkę miejską o odpowiednim i sprawdzonym w praktyce nasyceniu, a więc w sytuacji funkcjonowania wystarczająco gęstej sieci miast dalsze lokacje na Pomorzu Gdańskim nie były po prostu potrzebne[14].

Po ostatecznym podboju Prus w 1283 r., czy też już po upadku drugiego powstania w 1274 r., pojawiły się w państwie zakonnym w Prusach bardzo korzystne warunki polityczne sprzyjające stopniowemu i konsekwentnemu rozwojowi sieci miejskiej. Obszar właściwy państwa zakonu krzyżackiego w Prusach zaznawał okresu pokoju aż do 1410 r. Ta stabilna sytuacja polityczna różni się znacznie od tej panującej np. na sąsiadujących obszarach ziem polskich czy też w innych krajach i regionach Europy Środkowej. Około 1405 r. sieć miejska państwa zakonu krzyżackiego w Prusach osiągnęła swoje apogeum. Data ta pokrywa się niemal dokładnie ze szczytowym momentem rozwoju sieci zamków murowanych około 1400 r. To oczywiście punkt kulminacyjny rozwoju państwa zakonnego w Prusach, po którym nastąpił w początkach XV w. okres kryzysu i związane z nim załamanie się konsekwentnych do tej pory procesów rozwoju struktur osadniczych państwa.

3. Struktura przestrzenna miast

Struktura przestrzenna miasta to kolejny, trzeci już z omawianych materialny aspekt dziedzictwa państwa zakonu krzyżackiego w Prusach, widoczny we współcześnie zachowanym krajobrazie kulturowym.

Procesy lokacyjne miast w późnym średniowieczu w różnych regionach środkowoeuropejskich przebiegały z reguły równolegle, w dwojaki sposób: jako ewolucja osad przygrodowych czy targowych, gdzie wyraźny był wpływ układu wcześniejszych podgrodzi, osad przedmiejskich i targowych na urbanistykę miast lokacyjnych lub jako zakładanie miasta na tzw. „surowym korzeniu”. Ten drugi sposób cechował się niezwykle regularną strukturą urbanistyczną miasta, gdzie nie musiano dostosowywać się do elementów wcześniejszego układu przestrzennego bądź istniejącej zabudowy, tzw. model szachownicowy. Model ten, powszechnie stosowany w Prusach, formował plany i kreował układy przestrzenne nowo powstających miast, tworząc wzorcowe przykłady urbanistyki gotyckiej.

W innych regionach środkowoeuropejskich, w tym na ziemiach polskich, lokacje ośrodków miejskich dokonywano głównie w formie translokacji miasta ze względu na zastane układy wcześniejszej zabudowy lub skomplikowane stosunki własnościowe. Translokacja położenia miasta ułatwiała wywłaszczenia, a w związku z tym miała nawet większe znaczenie niż względy topograficzne[15].

Układy przestrzenne miast to składowa różnych czynników, w tym często uzależnione są one od układów przestrzennych istniejących wcześniej grodów, podgrodzi, osad przedmiejskich oraz osad targowych. Same zaś dwunastowieczne osady targowe villa forensis, typowe dla obszarów kolonizacji na wschód od Łaby, zakładano w oparciu o rozszerzoną ulicę. Układ taki obowiązywał jeszcze do połowy XIII w. Przykładowo Środa Śląska założona została na układzie wielkiej ulicy targowej, która była podstawowym rozwiązaniem przestrzennym wczesnych lokacji na prawie niemieckim[16]. Układ przestrzenny miast rozwijał się oczywiście ewolucyjnie, na Śląsku już w drugiej połowie XIII w. osiągnął swoje apogeum w formie modelu szachownicowego, opartego o prostokątny rynek.

Taki właśnie rozwinięty układ szachownicowy ma powszechne zastosowanie od początku w lokacjach miejskich na terytorium państwa zakonu krzyżackiego w Prusach, gdzie mamy do czynienia niemal wyłącznie z lokacjami na tzw. „surowym korzeniu”. Regularna struktura urbanistyczna określana jako „szachownicowy” model miasta wyróżnia się kilkoma cechami: miasto powstaje według z góry założonego regularnego planu w kształcie kwadratu lub prostokąta, z regularną kompozycją urbanistyczną i funkcjonalnym, proporcjonalnym rozplanowaniem, z uwzględnieniem lokalnych warunków topograficznych. Centralnie w przestrzeni miejskiej usytuowany jest rynek lub rozszerzona główna ulica, z ratuszem, budynkami handlu i warsztatami, z których rozchodzi się siatka ulic, tzw. „szachownica”, z peryferyjną lokalizacją działki kościoła parafialnego.

W państwie zakonu krzyżackiego w Prusach zastosowany został niemal wyłącznie ten  idealny dla późnego średniowiecza model przestrzenny miasta i ta cecha urbanistyki to jeden z elementów fenomenu państwa zakonnego. Przestrzenny model miasta średniowiecznego przetrwał bez większych zmian aż do czasów współczesnych, widoczny jest w zachowanym miejskim krajobrazie kulturowym i stanowi jeden z materialnych aspektów dziedzictwa państwa zakonu krzyżackiego w Prusach.

Podsumowanie

Kończąc niniejsze syntetyczne zestawienia, chciałbym wskazać na kilka cech systemu sieci miejskiej państwa zakonnego. Jej rozwój szedł w ślad za rozbudową sieci zamkowej i następował wraz z rozwojem przestrzennym państwa w sposób uporządkowany, konsekwentny, krok po kroku, z zachodu na wschód. W rezultacie niemal cały obszar państwa między dolną Wisłą i Pregołą został pokryty gęstą, równomierną siecią 97 nowo powstałych miast.

Na niezagospodarowanych obszarach po podbitych plemionach pruskich nie występowało wcześniej typowe dla innych regionów środkowoeuropejskich osadnictwo o charakterze przedmiejskim, dlatego też mamy tu do czynienia z niemal wyłącznie nowymi lokacjami miejskimi, a sieć miast państwa zakonnego tworzyła się całkowicie od podstaw. Zauważamy w związku z tym bardzo dużą równomierność rozmieszczenia nowych lokacji miejskich, zwłaszcza na obszarze Prus właściwych, a przy tym z zastosowaniem najlepszych, znanych w okresie późnego średniowiecza, modelowych rozwiązań osadniczych typu „Stadt-Land Kolonisation” oraz najlepiej wykształconych modelowych „szachownicowych” struktur przestrzennych miast lokowanych „na surowym korzeniu”. Te procesy osadnicze stanowią jeden z zasadniczych argumentów hipotezy fenomenu państwa zakonu krzyżackiego w Prusach.

Na przykładzie państwa zakonnego w Prusach możemy więc mówić o modelowej dla późnego średniowiecza strukturze osadnictwa miejskiego. Należy ponownie podkreślić, że sieć miejska przetrwała po dziś dzień niemal w niezmienionej formie, jest widoczna we współczesnym krajobrazie historyczno-kulturowym regionu i stanowi bardzo ważny, a nie doceniany, element materialnego dziedzictwa tego państwa.

Reasumując, można sformułować wniosek, iż w rezultacie przytoczonych powyżej faktów  związanych z procesami osadniczymi i urbanistycznymi powstał w Prusach unikalny model państwa późnośredniowiecznej Europy z najnowocześniejszymi w XIII–XIV w. rozwiązaniami strukturalnymi, z osadniczym układem  przestrzennym oraz powszechnym zastosowaniem późnośredniowiecznego „szachownicowego” schematu urbanistycznego miast. W ciągu zaledwie około 100 lat powstał największy i najlepiej zorganizowany w Europie system zamków oraz sieć miejska. Mamy tu do czynienia ze stworzeniem struktury państwowej opartej na najnowocześniejszych rozwiązaniach późnego średniowiecza. Poznajemy w ten sposób idealny model późnośredniowiecznego państwa i struktury osadniczej. Możemy więc śmiało postawić i zarazem obronić tezę, iż państwo zakonu krzyżackiego w Prusach to wspomniany idealny model państwa późnośredniowiecznej Europy i wieloaspektowy fenomen historyczny na skalę europejską.

[1] M. Jackiewicz-Garniec, M. Garniec, Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006, s. 6.

[2] M. Arszyński, Budownictwo warowne zakonu krzyżackiego w Prusach (1230–1454),Toruń 1995;idem, Zamki i umocnienia krzyżackie,w: Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach,red. Z.H. Nowak i R. Czaja, Toruń 2000, s. 29–43; J. Gancewski, Rola militarna zamków krzyżackich w Prusach w XIV–XV w. Uwagi do powstania i funkcjonowania systemów obronnych, w: Wielkie wojny w Prusach, red. W. Gieszczyński,N. Kasparek, Olsztyn 2010; M. Jackiewicz-Garniec, M. Garniec, Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach. Powiśle, Warmia, Mazury,Olsztyn 2006; M. Stokowski, Krzyżacy – ich państwo i zamki,Wrocław 2002; T. Torbus, Zamki konwentualne w państwie krzyżackim w Prusach,Gdańsk 2014;R. Sypek, Zamki i obiekty warowne państwa krzyżackiego, Warszawa 2000.

[3] A. Halemba, Wybrane aspekty dziedzictwa państwa zakonu krzyżackiego w Prusach jako przyczynek do badań świadomości historycznej społeczności regionu warmińsko-mazurskiego,w: Życie społeczno- kulturalne w państwie zakonu krzyżackiego (XIII–XVI w.),Olsztyn 2016, s. 183–199. Na przygotowanych przeze mnie autorskich mapach, zamieszczonych w tym artykule, prezentuję rozwój terytorialny systemu zamkowego w latach 1230–1400 i sieci miejskiej 1230–1450 z podziałem na dwudziestoletnie etapy.

[4]    Lista miast województwa warmińsko-mazurskiego, portal Na mapie, http://na-mapie.info/wojewodztwo/warminsko-mazurskie/, [dostęp: 17 III 2017 r.]; Hasło: Województwo warmińsko-mazurskie – miasta, wikipedia.org, https://pl.wikipedia.org/wiki/Wojew%C3%B3dztwo_warmi%C5%84sko-mazurskie#Miasta, [dostęp: 17 III 2017 r.] – wymieniono 49 miejscowości posiadających aktualnie prawa miejskie.

[5]    L. Leciejewicz, Początki miast w nadbałtyckiej Europie,w: Czas, przestrzeń, praca w dawnych miastach. Studia ofiarowane Henrykowi Samsonowiczowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin,red. A. Wyrobisz, M. Tymowski, Warszawa 1991, s. 106–109; H. Łowmiański, Podstawy gospodarcze formowania się państw słowiańskich,Warszawa 1953, s. 179 i n.

[6]    G. Labuda, Prusy i Jaćwież w przededniu inwazji krzyżackiej,w: Dzieje Zakonu Krzyżackiego w Prusach. Gospodarka, Społeczeństwo, Państwo, Ideologia,red. M. Biskup, G. Labuda, Gdańsk 1986, s. 73.

[7]    K. Modzelewski, Organizacja grodowa u progu epoki lokacji, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej XXVIII” 1980, nr 3, s. 329–340; M. Młynarska-Kaletynowa, Rozwój sieci miejskiej na Śląsku na przełomie XII/XIII i w XIII w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej XXVIII” 1980, nr 3, s. 349–361.

[8]    Osady targowe – villa fori – typ lokacji właściwy dla XII w. w całej Europie i stosowany powszechnie na obszarze kolonizacji na wschód od Łaby – ośrodki te po pewnym czasie, lecz nie zawsze, przekształcały się w miasta; S. Gawlas, Funkcje modernizacyjne modelu gospodarczego kolonizacji niemieckiej,w: R. Czaja, M. Dygo, S. Gawlas, G. Myśliwski, K. Ożóg, Ziemie polskie wobec Zachodu, Studia nad rozwojem średniowiecznej Europy,red. S. Gawlas, Warszawa 2006, s. 94–116.

[9] T. Laik, Geneza sieci miasteczek w Polsce średniowiecznej,w: Studia średniowieczne, PAN, Warszawa 2006, s. 350–365.

[10] Chęć ściągnięcia osadników powodowała natomiast, że niektóre problemy zakon krzyżacki regulował dla nich zdecydowanie korzystniej; S. Gawlas, op. cit., s. 100–101.

[11] T. Laik, op. cit., s. 353.

[12] S. Gawlas, op. cit., s. 98–100.

[13] T. Jasiński, Stosunki śląsko-pruskie i śląsko-krzyżackie w pierwszej połowie XIII wieku,w: Ars historica. Prace z dziejów powszechnych i Polski, red. M. Biskup i inni, Poznań 1976, s. 393–403; S. Gawlas, op. cit., s. 99.

[14] H. Samsonowicz, Tendencje rozwoju sieci miejskiej w Polsce późnośredniowiecznej, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej XXVIII” 1980, nr 3, s. 345; M. Bogucka, H. Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław 1986, s. 81.

[15]   S. Gawlas, Przełom lokacyjny w dziejach miast środkowoeuropejskich,w: Civitas Posnaniensis, Studia z dziejów średniowiecznego Poznania, red. Z. Kurnatowska, Poznań 2005, s. 133–162; M. Rębkowski, Pierwsze lokacje miast w księstwie Zachodniopomorskim. Przemiany społeczne i kulturowe, Kołobrzeg 2001; J. Wyrozumski, Rozwój sieci miejskiej w Małopolsce w średniowieczu i u progu czasów nowożytnych, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej XXVIII” 1980, nr 3; Z. Górczak, Najstarsze lokacje miejskie w Wielkopolsce (do 1313 r.), Poznań 2002, s. 86 i n.; T. Laik, Stare Miasto w Łęczycy. Przemiany w okresie poprzedzającym lokację – schyłek XII i początek XIII w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej IV” 1956, nr 4, s. 631–678.

[16] S. Gawlas, op. cit., s. 100–102; Z. Zdrójkowski, Lokacje osad targowych klasztornych i miast na prawie średzkim (1223–1477), w: Studia z dziejów Środy Śląskiej, regionu i prawa średzkiego, red. R. Gladkiewicz, Wrocław 1990, s. 215–242.

You May Also Like