Współczesną politykę zagraniczną Indii należy podzielić na różne okresy, w których kraj ten stopniowo przechodził od idealistycznej do coraz bardziej pragmatycznej polityki zagranicznej[1]. Pierwszy etap rozpoczął się po dziesięcioleciach rządów kolonialnych, gdy Indie uzyskały niepodległość po wycofaniu się z kraju Brytyjczyków w 1947 roku. Indyjska polityka zagraniczna od 1947 do 1962 roku była idealistyczna. W tym okresie Indie starały się wzmocnić swoją niedawno zdobytą suwerenność i poznawały świat międzynarodowej dyplomacji oraz zasady pokojowego współistnienia państw. Również w tym okresie równowaga sił międzynarodowych przybrała charakter dwubiegunowy – a bieguny te obejmowały Stany Zjednoczone i Związek Radziecki (ZSRR). Aby nie dać się wciągnąć w rywalizację między tymi dwoma blokami, za podstawę polityki zagranicznej Indii przyjęto koncepcję tzw. non-alignmentu, czyli dosłownie niezaangażowania czy nieprzystawania. W praktyce oznaczało to powstrzymanie się od przystąpienia do sojuszy dwóch potęg: Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego. Indie stały się jednym z liderów tworzących Ruch Państw Niezaangażowanych (Non-Aligned Movement, NAM) jako jeden z pierwszych krajów, które uzyskały niepodległość. Kraje należące do tego ruchu chciały pozostać poza konkurencją dwóch rywalizujących ze sobą w zimnej wojnie bloków, zachować niezależność i rozwijać się gospodarczo – nie wchodząc przy tym w sojusze.
Rok 1962 otworzył jednak nowy rozdział w indyjskiej polityce zagranicznej. Po porażce militarnej wobec Chin zakwestionowano przywództwo Indii w NAM i politykę zagraniczną tego kraju. Wojna z Chinami była dla Indii kompromitacją. Z jednej strony indyjska dyplomacja nie mogła zapobiec konfliktowi zbrojnemu z sąsiadem. Z kolei siły zbrojne poniosły klęskę z powodu nieodpowiedniego przygotowania i wyposażenia[2]. Kolejny etap indyjskiej polityki zagranicznej, który trwał do upadku Związku Radzieckiego, charakteryzował się koncentracją na bezpieczeństwie narodowym, a indyjska dyplomacja stała się bardziej pragmatyczna (żeby zadbać o własne bezpieczeństwo). W tym okresie prowadzono bardziej asertywną politykę zagraniczną, prowadzono wojny z Pakistanem i podpisano traktat o pokoju, przyjaźni i współpracy między Indiami a ZSRR[3]. Podpisanie traktatu oznaczało wyraźne odcięcie się od dotychczasowej polityki nieangażowania się. Mimo wszystko jednak, ze względu na bliskie związki Pakistanu ze Stanami Zjednoczonymi i Chinami, Indie musiały zbliżyć się do Związku Radzieckiego. Po upokarzającej porażce w 1962 roku, pojawieniu się niepewności związanej z sojuszem Pakistanu ze Stanami Zjednoczonymi i Chinami oraz przeprowadzeniu przez Chiny próby jądrowej w Lop Nor w 1964 roku, Indie przeprowadziły w 1974 roku próbę wybuchu jądrowego, którego celem było odstraszenie przeciwników i zaznaczenie własnej niezależności.
Kolejna zmiana w polityce zagranicznej Indii nastąpiła wraz z końcem zimnej wojny. Po upadku Związku Radzieckiego to Stany Zjednoczone stały się najsilniejszym państwem w jednolitym (już nie dwubiegunowym) świecie. Z tego powodu Indie ponownie przeanalizowały swoją politykę zagraniczną. Jej nowy model zmierzał do wzmocnienia dwustronnych i wielostronnych stosunków z Zachodem, przy jednoczesnym utrzymaniu relacji z dawnymi partnerami. Jak przekonywał indyjski minister spraw zewnętrznych Subrahmanyam Jaishankar, koncepcja niezależności, która znalazła odzwierciedlenie w polityce niezaangażowania, może być obecnie skuteczniej reprezentowana i „wyrażana w wielu partnerstwach”[4]. Tym samym poprzednia polityka nieangażowania się znalazła odzwierciedlenie w polityce wielostronnego porozumienia. Poprzez pragmatyczne podejście do polityki zagranicznej, dzisiejsze Indie budują więzi ze wszystkimi, na przykład ze Stanami Zjednoczonymi, Rosją, Chinami, Iranem i Unią Europejską. Poprzez politykę wielostronnego zaangażowania, polegającą na zacieśnianiu relacji, Indie stawiają na równowagę. Współczesna indyjska polityka zagraniczna dąży do współpracy tam, gdzie przekłada się ona na jej interesy. Indie są członkiem G20 i grup BRICS i Quad. Te jednoczesne sojusze stanowia część przemyślanej polityki zmierzającej do utrzymania niezależności. To, co w czasach zimnej wojny oznaczało brak przymierzy, teraz wiąże się z ich dużą liczbą. Z uwagi na taki kierunek polityki zagranicznej, przedmiotem niniejszej analizy będzie rola Indii w tzw. Czterostronnym Dialogu Bezpieczeństwa i oferta, jaką ten sojusz kieruje do Indii.
Co oznacza Czterostronny Dialog Bezpieczeństwa (Quad)?
W skład sojuszu wchodzą cztery kraje: Japonia, Australia, Stany Zjednoczone i Indie. Kraje te po raz pierwszy podjęły współpracę przy okazji koordynowania działań po przejściu tsunami na Oceanie Indyjskim w 2004 roku. Ich współpraca, której nadano nazwę Tsunami Core Group, polegała na współdziałaniu w odpowiedzi na wyzwania humanitarne wywołane przez ten kryzys[5]. To skoordynowane działanie wygasło jednak po sfinalizowaniu działań humanitarnych. W 2007 roku, z inicjatywy Shinzo Abego, wtedy nowego premiera Japonii, opowiedziano się za wzmocnieniem współpracy opartej w większym stopniu na wartościach, co doprowadziło do sformalizowania grupy Quad[6]. W tym czasie te cztery kraje prowadziły rozmowy na temat możliwości zacieśnienia współpracy przy okazji szczytu ASEAN (Stowarzyszenia Narodów Azji Południowo-Wschodniej), a także wspólnych ćwiczeń marynarki wojennej w następnym roku – co z kolei spotkało się z ostrą krytyką Pekinu. Inicjatywa Abego nie trwała jednak długo, ponieważ ani Indie, ani Australia nie chciały, aby Quad wpłynął na ich relacje z Chinami. Przez następne dziesięć lat nie doszło więc do zacieśnienia współpracy.
W kolejnych latach doszło jednak do znacznych zmian w polityce zagranicznej Chin, co skłoniło państwa do przeanalizowania strategii i przywróciło potrzebę istnienia grupy Quad w 2017 roku. Również w tym samym roku Stany Zjednoczone zdecydowały się przenieść swoją uwagę na Azję w ramach polityki zwanej Pivot to Asia (zwrot ku Azji). Stały wzrost znaczenia Chin na poziomie globalnym i regionalnym w połączeniu z asertywną polityką zagraniczną sprawił, że wszyscy czterej członkowie zrewidowali swoje stanowisko względem grupy i zacieśnili współpracę. W ciągu dziesięciu lat od wstrzymania formatu Quad i powrotu do niego, na politykę zagraniczną i bezpieczeństwo wszystkich członków wpłynęła ewoluująca chińska polityka zagraniczna. To, co doprowadziło do nieporozumień między członkami w kwestii zacieśnienia współpracy w 2008 roku, było przyczyną zwiększenia zainteresowania sojuszem w 2017 roku.
Dziś kraje członkowskie współpracują w wielu dziedzinach, między innymi dyplomacji, gospodarce czy obronności. Ich celem jest stworzenie silnego, niezależnego i dostępnego regionu Indo-Pacyfiku[7]. Dlatego też ta współpraca strategiczna ma pośrednio na celu zrównoważenie rosnącej potęgi Chin pod względem gospodarczym, politycznym i militarnym w regionie Indo-Pacyfiku. Można tu wymienić na przykład utrzymanie ważnych szlaków morskich wolnych od wpływów zewnętrznych lub zmniejszenie zależności od chińskiego łańcucha dostaw. Zasadniczo nowy duch i współpraca w ramach Quad zmierzają do ograniczenia chińskiej polityki zagranicznej w regionie Indo-Pacyfiku i przeciwdziałania jej. Podobnie jak na początku funkcjonowania sojuszu, Chiny krytycznie odniosły się do jego istnienia. Język tej krytyki okazał się jednak bardziej stonowany z uwagi na niejasną strategię tej współpracy[8].
Indie w grupie Quad
Przed ostatnim szczytem przywódców Quad w Tokio 2022, ambasador Indii w Japonii przedstawił stanowisko swojego kraju w sprawie sojuszu. Odpowiadając na pytanie, czy kwestie związane z Chinami będą głównym tematem podczas szczytu, ambasador Sanjay Kumar Verma przekonywał o znaczeniu pokoju i stabilności w regionie Indo-Pacyfiku[9]. Ta odpowiedź wskazuje na historię indyjskiej polityki zagranicznej i stanowisko Indii w sprawie współpracy wielostronnej. Świadczy o polityce zagranicznej polegającej na współpracy na rzecz czegoś konkretnego, a nie przeciwko czemuś. Dlatego dla Indii Quad nie jest współpracą skierowaną przeciwko Chinom, ale raczej narzędziem do zapewnienia pokoju i stabilności w regionie. Jeżeli impulsem indyjskiej polityki dotyczącej spraw zagranicznych i bezpieczeństwa jest przeciwdziałanie rosnącej potędze i wpływom Chin w regionie Indo-Pacyfiku, to nie jest to polityka skierowana przeciwko Chinom, ale raczej stworzona na potrzeby konkretnego celu, na przeszkodzie którego stoją Chiny. Wyrastając z dawnej polityki nieangażowania się i współczesnej wizji współdziałania, Quad jest dla Indii sposobem na osiągnięcie równowagi. Służy bowiem jako narzędzie równoważenia wielostronnej współpracy przy jednoczesnej realizacji interesów polityki zagranicznej.
Chiny są strategicznym rywalem Indii. Polityka indyjska wobec Chin różni się jednak od polityki pozostałych członków Quad – tak jak bliskość geograficzna obu krajów różni się znacznie od odległości pozostałych członków. Tak samo ostrożna jest więc polityka zagraniczna i bezpieczeństwa Indii. Jako jedyny członek Quad, który graniczy z Chinami, Indie dążą do utrzymania pokoju wzdłuż swoich granic[10]. Chodzi o tę samą granicę, która, jak pokazała wojna w 1962 roku czy ostatnie starcia w 2020 roku, jest punktem zapalnym. Dlatego w interesie Indii leży, aby Quad nie omawiał jedynie kwestii związanych z bezpieczeństwem i nie przerodził się we współpracę ukierunkowaną bezpośrednio na przeciwdziałanie Chinom. To ostatnie mogłoby doprowadzić do sprowokowania Pekinu, zwiększając tym samym możliwość wystąpienia konfliktów. Jako oddany członek Quad, Indie starają się zachować przemyślaną równowagę pomiędzy współpracą w sprawach, które sprzyjają realizacji ich celów polityki zagranicznej, a wywołaniem konfliktu z Chinami. Dlatego też, uważając Chińczyków za strategicznego rywala, Indie starają się, aby Quad nie stał się antychińskim sojuszem[11].
Wraz z postępującą rywalizacją z Chinami – w miarę jak wzmacniają się strategiczne stosunki między Pakistanem (jeden z priorytetów polityki zagranicznej Indii) a Chinami, na przykład dzięki Korytarzowi Gospodarczemu Chiny-Pakistan – Indie starają się nawiązać własne partnerstwa strategiczne. Współpraca w ramach Quad umożliwia przeciwdziałanie stosunkom między Pakistanem i Chinami. Zapewnia też wzmocnienie stosunków ze Stanami Zjednoczonymi, Japonią i Australią zarówno na poziomie dwustronnym z każdym z tych krajów, jak i na poziomie wielostronnym. Te strategiczne relacje są więc ważne dla kontroli strategicznego partnerstwa z Pakistanem.
Chociaż Indie uważają Chiny za strategicznego rywala ze względu na wojnę z 1962 roku, nierozwiązane spory graniczne i chińską pomoc dla Pakistanu, to jednak utrzymują z nimi specjalne stosunki. Są to relacje, które są zakorzenione w polityce wielostronnego porozumienia i mają na celu zachowanie równowagi w sprawach zagranicznych. Dlatego też Indie uczestniczą w Quad, aby współpracować i kontrolować rosnącą potęgę Chin, jednocześnie starając się nie dopuszczać do sporów z tym krajem. Udział Indii w sojuszu pokazuje wyważoną i skalkulowaną politykę bezpieczeństwa i współpracy zagranicznej tego kraju.
Relacje Indii z Rosją i Chinami
Jak wskazuje polityka zagraniczna wielostronnego porozumienia, Indie dążą do osiągnięcia równowagi pomiędzy złożonością i liczbą swoich partnerstw. Indie należą do BRICS (Brazylia, Rosja, Indie, Chiny i RPA), Szanghajskiej Organizacji Współpracy (SCO) i G20. Te partnerstwa, szczególnie z Rosją lub Chinami, wywołują jednak czasami napięcia w ramach Quad, głównie między Indiami a Stanami Zjednoczonymi. Indie powstrzymały się bowiem od potępiania Moskwy i Pekinu. Jako przykład może posłużyć inwazja Rosji na Ukrainę, reakcja Chin na protesty w Hongkongu lub podeście do informacji dotyczących wybuchu epidemii COVID-19[12]. Te napięcia w ramach Quad uniemożliwiają zacieśnienie współpracy, a czasami rodzą pytania o rzeczywiste cele Indii wobec Rosji i Chin.
Relacje Indie-Rosja
Stosunki Indii z Rosją mają podłoże zarówno historyczne – z elementami współpracy z czasów zimnej wojny – jak i współczesne. Obecnie ich współpraca obejmuje szereg zagadnień, zwłaszcza związanych z obronnością i handlem. Nie jest ona jednak pozbawiona wad, co stanowi wyzwanie dla indyjskiej dyplomacji, która musi je odpowiednio równoważyć.
Współpraca w dziedzinie obronności między Indiami a Rosją sięga wielu lat wstecz. W czasie zimnej wojny, w ramach transformacji indyjskiej polityki zagranicznej na rzecz bardziej praktycznej, oba kraje podpisały traktat o pokoju, przyjaźni i współpracy. Współpraca ta była utrzymywana przez cały czas, a nawet po upadku Związku Radzieckiego. Na przestrzeni lat Rosja sprzedała Indiom wyrafinowany sprzęt wojskowy i technologie, co czyni ją głównym dostawcą broni dla Indii dla tego kraju[13].
Stałe dostawy broni do Indii wytworzyły pewną zależność pomiędzy obydwoma państwami. Pozytywne doświadczenia z dostaw i wypracowane z czasem zaufanie zachęciły Indie do dalszego importu, a dostępność wiarygodnego nabywcy skłoniła Rosję do zwiększenia sprzedaży[14]. Obecnie indyjskie siły zbrojne są w przeważającej mierze wyposażone w technologię lub broń importowaną z Rosji, a rosyjska technologia stanowi istotną część wielu ich dywizji[15]. Ta ogromna zależność od broni i technologii importowanych z Rosji skłoniła Indie do dywersyfikacji importerów broni i technologii obronnych. Od czasu podjęcia starań o zwiększenie liczby dostawców, skala rosyjskiego importu zmniejszyła się, a Indie sprowadzają obecnie również technologie francuską i amerykańską[16]. Jak pisze Craig Hooper w Forbes, szacuje się, że tendencja ta będzie się utrzymywać. Wojna na Ukrainie pokazała, że broń produkcji rosyjskiej nie jest tak skuteczna, jak sądzono, dając Indiom sygnał, że muszą zrewidować swoją strategię uzbrojenia wojska i zmniejszyć zależność od rosyjskiej technologii[17].
Relacje te obejmują również handel, zwłaszcza w zakresie energii. Handel między tymi dwoma krajami wykazuje tendencję wzrostową, a w grudniu 2021 r. oba kraje przedstawiły zamiar osiągnięcia 30 miliardów USD wymiany handlowej rocznie[18]. Rosja odgrywa aktywną rolę w dostawach energii jądrowej dla Indii, a ponieważ państwa europejskie dążą do zmniejszenia importu rosyjskiej ropy, Indie kupują ją z większą zniżką[19].
Złożone relacje między tymi dwoma państwami nie są jednak pozbawione wyzwań dla Indii. Po pierwsze, jak już wspomniano, nadmierna zależność i obawa przed trudnościami operacyjnymi skłoniły Indie do dywersyfikacji importu obronnego. Ponadto, ponieważ stosunki między Rosją i Chinami stają się coraz bliższe, podobnie jak te pomiędzy Rosją, Chinami i Pakistanem, indyjska dyplomacja musi odpowiednio manewrować w relacjach z Rosją. Trzymając się polityki wielostronnego porozumienia i kontynuując bliską współpracę z Rosją w wielu kwestiach, takich jak obrona i energia, Indie prawdopodobnie nie będą miały innego wyboru, jak tylko wzmocnić swoje relacje i współpracę w ramach Quadu.
Stosunki między Indiami a Chinami
Relacje między Indiami i Chinami doskonale wpisują się w indyjską politykę wielostronnego porozumienia. Z jednej strony poprzez ostrożną i skalkulowaną politykę zagraniczną Indii, ten kraj stara się powstrzymać rosnącą potęgę Chin w regionie Indo-Pacyfiku, a jednocześnie współpracuje z tym krajem. Chociaż nierozwiązany spór graniczny między krajami kładzie się cieniem na tych relacjach, Indie i Chiny utrzymują dobre stosunki handlowe i współpracują w dziedzinie przestrzeni kosmicznej i bezpieczeństwa. Zasadniczo stosunki te cechuje ostrożność i współdziałanie.
Handel dwustronny między Chinami i Indiami rozwija się. Co roku Chiny i Stany Zjednoczone, dwaj najwięksi partnerzy handlowi Indii, rywalizują o pozycję największego partnera handlowego. W zeszłym roku były to Chiny[20]. Oprócz doskonałych stosunków handlowych, Chiny i Indie współpracują w ramach BRICS, a także stosunków dwustronnych. Przykładem może być działanie, które najlepiej pokazuje politykę wielostronności – kilka dni po szczycie Quad w Japonii, BRICS ogłosiło, że Indie staną się częścią programu BRICS teledetekcji konstelacji w przestrzeni kosmicznej[21].
Stosunki między Chinami a Indiami są więc bardzo pragmatyczne. Podczas gdy oba kraje nadal zacieśniają relacje handlowe i współpracę w ramach BRICS, na stosunki te kładą się cieniem spory graniczne i wsparcie Chin dla Pakistanu. Dla Indii oznacza to maksymalne wykorzystanie dobrych relacji i współpracy w ramach BRICS, a jednocześnie bycie zaangażowanym członkiem formatu Quad.
Wnioski
Trzymanie się z dala od rywalizacji między blokami stało się nieodłączną częścią polityki zagranicznej Indii. Wyrazem tego była polityka nieangażowania się w czasie zimnej wojny i polityka wielostronnego sojuszu po jej zakończeniu. Obie polityki pozwalają zachować niezależne podejście i prowadzić politykę zagraniczną w stosunkach między wielkimi rozwijającymi się mocarstwami. Jednak w miarę wzrostu znaczenia Chin, uzupełnianego przez ewoluujące relacje między Chinami, Pakistanem i Rosją, Indie będą dążyć do zacieśniania współpracy w ramach Quad, utrzymując jednocześnie politykę wielostronnego porozumienia. Bliskość geograficzna Indii do Chin oznacza, że ich polityka wobec Pekinu będzie się różnić od polityki innych członków formatu. Podczas gdy Indie będą zwiększać swoje zaangażowanie w rozwój współpracy w ramach Quad, indyjska dyplomacja będzie musiała działać tak, żeby uniknąć sprowokowania swojego sąsiada. Niekiedy takie zabiegi wywołują napięcia w ramach Quad, ponieważ polityka innych członków wobec Chin staje się coraz ostrzejsza. Wyzwanie polega więc na tym, aby nie dopuścić, aby polityka wielostronnych relacji wywołała konflikt między obiema stronami.
Doświadczenia wyniesione z systemów wojskowych produkcji rosyjskiej, zacieśnianie stosunków między Pakistanem, Rosją i Chinami oraz nierozwiązane spory graniczne skłaniają Indie do zacieśnienia współpracy w ramach formatu Quad. Nie oznacza to jednak, że Indie odrzucą politykę wielostronnych relacji – będą bowiem nadal zacieśniać stosunki ze Stanami Zjednoczonymi i państwami Quad.
Autor: Benedek Sipocz
[1] Kumar, Atul. An Historical Perspective On Indian Foreign Policy.World Affairs: The Journal of International Issues 14, 1 (2010): 102–11. https://doi.org/https://www.jstor.org/stable/48505047.
[2] Tamże.
[3] Kumar, Rajan. India’s Multilateral Foreign Policy Strategy: Phases of Its Evolution. The Round Table 111, 3 (2022): 426–39. https://doi.org/10.1080/00358533.2022.2082769.
[4]Tamże.
[5] Grossman, Marc. “The Tsunami Core Group: A Step toward a Transformed Diplomacy in Asia and Beyond.” Security Challenges 1(2005): 11–14. http://www.jstor.org/stable/26459016.
[6] Tanvi Madan, “The Rise, Fall, and Rebirth of the ‘Quad’,” War on the Rocks, 6 listopada 2017, https://warontherocks.com/2017/11/rise-fall-rebirth-Quad/.
[7] Quad. Australian Government Department of Foreign Affairs and Trade. Dostęp 4 listopada, 2022. https://www.dfat.gov.au/international-relations/regional-architecture/Quad.
[8] Defining the Diamond: The Past, Present, and Future of the Quadrilateral Security Dialogue. Defining the Diamond: The Past, Present, and Future of the Quadrilateral Security Dialogue | Center for Strategic and International Studies. Dostęp 2 listopada 2022. https://www.csis.org/analysis/defining-diamond-past-present-and-future-Quadrilateral-security-dialogue.
[9] https://twitter.com/ANI/status/1528303342052872192
[10] Ranade, Akshay. How India Influences the Quad. The Diplomat, 6 czerwca 2022. https://thediplomat.com/2022/05/how-india-influences-the-quad/.
[11] Kumar, Rajan. India’s Multilateral Foreign Policy Strategy: Phases of Its Evolution. The Round Table 111, 3 (2022): 426–39. https://doi.org/10.1080/00358533.2022.2082769.
[12] Jagtiani, Sharinee L., and Sophia Wellek. In the Shadow of Ukraine: India’s Choices and Challenges. Survival 64, 3 (2022): 29–48. https://doi.org/10.1080/00396338.2022.2078045.
[13] Tamże.
[14] Vasudeva, Sameer Lalwani;Frank O’Donnell;Tyler Sagerstrom;Akriti. “The Influence of Arms: Explaining the Durability of India–Russia Alignment.” Air University (AU), n.d. https://www.airuniversity.af.edu/JIPA/Display/Article/2473328/the-influence-of-arms-explaining-the-durability-of-indiarussia-alignment/.
[15] Andrew S. Bowen, ‘Russian Arms Sales and Defense Industry’, Congressional Research Service, 14 października 2021, https://crsreports.congress.gov/product/pdf/R/R46937.
[16]“India Is amongst the World’s Largest Arms Importers. Civilsdaily, 30 kwietnia 2022. https://www.civilsdaily.com/news/india-is-amongst-the-worlds-largest-arms-importers/.
[17] Hooper, Craig. Reforms Will Keep India’s Russian-Built Arsenal Relevant … for a While. Forbes Magazine, 17 października 2022. https://www.forbes.com/sites/craighooper/2022/10/17/new-reforms-will-keep-indias-russian-built-arsenal-relevantfor-a-while/.
[18] Jagtiani, Sharinee L., and Sophia Wellek. In the Shadow of Ukraine: India’s Choices and Challenges. Survival 64, 3 (2022): 29–48. https://doi.org/10.1080/00396338.2022.2078045.
[19] Menon, Shruti. Ukraine Crisis: Russian Oil and Gas Turn to Asia.BBC News. BBC, 30 kwietnia 2022. https://www.bbc.com/news/world-asia-india-60783874.
[20] Ravi Dutta Mishra, Dilasha Seth. China Beats Us to Re-Emerge as India’s Top Trading Partner. mint, 16 września 2022. https://www.livemint.com/economy/china-beats-us-to-re-emerge-as-india-s-top-trading-partner-11663267543382.html.
[21] Singh, Sushant. India’s China Policy Is Confused. Foreign Policy, 14 czerwca 2022. https://foreignpolicy.com/2022/06/14/india-china-policy-ladakh-border-clash-quad-modi/.
