Wydarzenia, które nastąpiły po napaści Rosji na Ukrainę jeszcze wyraźniej pokazały, że współpraca państw położonych między Rosją a Niemcami jest nie tylko ważna i wartościowa, lecz jest po prostu konieczna. Mimo występujących w przeszłości różnic oraz pewnych negatywnych doświadczeń historycznych, o których nie należy zapominać, mogących wywierać wciąż realny wpływ na współczesne relacje między narodami żyjącymi na obszarze pomiędzy Bałtykiem, Adriatykiem i Morzem Czarnym, dziś nie powinno być żadnych wątpliwości, że priorytetowe znaczenie ma wspólnota rzeczywistych i żywotnych interesów łączących te narody.
Ostatnie przeszło już 30 lat pokazało, jak wielki potencjał tkwi w Europie Środkowej i jak wiele można było osiągnąć w tak krótkim czasie. Mimo pewnych mankamentów, należy zaznaczyć, że region przeszedł udaną transformację systemową, co było ogromnym wyzwaniem po tylu dekadach zaprowadzania komunizmu przez sowieckich okupantów. Pewnym paradoksem jest jednak wyższa odporność narodów Europy Środkowej na zideologizowane postulaty przebudowy świata, które lansuje dziś zachodnia lewica. Bolesne doświadczenie komunizmu powoduje najwidoczniej pewną nieufność w tym względzie.
Jednocześnie sukces gospodarczy regionu może być śmiało porównywany ze skokiem, jakiego azjatyckie tygrysy dokonały w drugiej połowie XX wieku. Narody Intermarium udowodniły, jak wiele potrafią dokonać, gdy są realnym gospodarzem w swoim kraju. Znacząco wzrosła jakość życia, a statystyki odnoszące się do bezpieczeństwa publicznego czy przestępstw bardzo pozytywnie wyróżniają region na tle reszty Europy. Wciąż jednak dystans oddzielający od zachodniej części kontynentu jest wyraźny i jego nadrobienie będzie wymagało sporo czasu i wysiłku, a także lepszej współpracy w regionie.
Czynnikiem najlepiej spajającym jest niewątpliwie kwestia bezpieczeństwa. Po zajęciu przez Rosjan Krymu oraz części Donbasu w 2014 r. zintensyfikowała się współpraca państw, które poczuły się bezpośrednio zagrożone odradzającym się rosyjskim neoimperializmem. Za przykład może tu służyć Bukaresztańska Dziewiątka zrzeszająca dziewięć państw stanowiących wschodnią flankę NATO. Koordynacja działań i wspólne występowanie na forum NATO pozwalają silnie zaznaczyć głos państw regionu od lat jasno sygnalizujących niebezpieczeństwo, jakie stanowi Rosja dla Sojuszu. W tym samym czasie, z wyraźnym wsparciem Stanów Zjednoczonych, zawiązana została również Inicjatywa Trójmorza, u której początków stała chęć zmniejszenia zależności Europy Środkowej od surowców energetycznych pochodzących z Rosji i związana z tym potrzeba budowy odpowiedniej infrastruktury. Bardzo szybko jednak stało się jasne, że brak adekwatnych połączeń energetycznych stanowi jedynie część problemu i równie dotkliwe są braki w zakresie infrastruktury transportowej i cyfrowej. Dekady zależności od innych ośrodków spowodowały znaczące zaległości w zakresie połączeń w układzie północ-południe i pomiędzy najważniejszymi centrami regionu. Zrzeszająca dwanaście państw Unii Europejskiej Inicjatywa Trójmorza postawiła sobie za cel rozwój współpracy państw członkowskich, którego najbardziej konkretnym wymiarem ma być właśnie budowa potrzebnej infrastruktury transportowej, energetycznej i cyfrowej. W ten sposób uwolniony zostanie ukryty dziś potencjał i stworzone zostaną nowe możliwości współpracy gospodarczej, społecznej i politycznej w regionie.
Choć Inicjatywa Trójmorza skupia się na współpracy politycznej i gospodarczej, to siłą rzeczy ma również znaczenie dla bezpieczeństwa wschodniej flanki NATO. Dywersyfikacja dostaw i możliwość swobodnego przesyłu surowców oraz energii dziś dobitnie dowodzą swojej wartości. Nie ma również wątpliwości, że infrastruktura cyfrowa ma wpływ na poziom rosnącego na znaczeniu cyberbezpieczeństwa. Wreszcie, nie można mówić o skutecznym odstraszaniu przeciwnika czy w najgorszym wypadku o efektywnej obronie wschodniej flanki NATO w sytuacji, gdy nie będzie infrastruktury transportowej umożliwiającej sprawne przemieszczanie sił. Wiele się zmieniło, ale kolej i porty w dalszym ciągu odgrywają tu kluczową rolę, co dobitnie pokazuje wojna na Ukrainie.
Przykładem realizowanego projektu, który wyraźnie przyczyni się do poprawy w tym zakresie jest Rail Baltica łącząca z Warszawą kraje bałtyckie, a docelowo także Finlandię. Bardzo potrzebna jest jednak realizacja projektu Rail Carpatia, który diametralnie zmieniłby transport kolejowy w Trójmorzu tworząc efektywne połączenie pomiędzy Polską na północy i Bułgarią na południu, które stanowiłoby podstawę dla szeregu kolejnych, także z krajami Bałkanów Zachodnich będącymi poza Unią Europejską. To projekty ważne w wymiarze gospodarczym, ale jednocześnie mają duże znaczenie dla mobilności wojskowej na wschodniej flance NATO, stąd tym bardziej należy dążyć do ich szybkiej realizacji.
Inicjatywa Trójmorza obejmuje dziś dwunastu członków Unii Europejskiej, jednakże nie należy się zamykać na współpracę z szerszym gronem państw. Od początku silnie zaangażowane są Stany Zjednoczone, w mniejszym stopniu Niemcy. Zainteresowanie współpracą z Inicjatywą Trójmorza przejawia także Grecja, co jest poniekąd naturalne. Tworzona infrastruktura ma także znaczenie dla państw Bałkanów Zachodnich. Wydaje się jednak, że mając na uwadze istniejące powiązania gospodarcze, a także konieczność przeciwstawienia się wspólnemu zagrożeniu ze strony Federacji Rosyjskiej, należy poważnie rozważyć stworzenie pewnego formatu współpracy pomiędzy Trójmorzem a państwami skandynawskimi – Finlandią, Szwecją i Norwegią.
Krajem o poważnym potencjale z punktu widzenia rozwoju Trójmorza, choć znajdującym się również poza obszarem UE, jest naturalnie Ukraina. Od tego roku kraj ten zyskał jako pierwszy status partnera uczestniczącego, dzięki czemu będzie mógł brać udział we wszystkich projektach Inicjatywy Trójmorza. W połączeniu z szerszym włączeniem Ukrainy w rozwój sieci korytarzy TEN-T, w tym także z uwzględnieniem inwestycji w linie kolejowe o standardowej szerokości toru, tworzy to podstawy do myślenia o integracji infrastrukturalnej obszaru Trójmorza z uwzględnieniem Ukrainy. Miałoby to swój konkretny wymiar, ponieważ umożliwiałoby stworzenie znacznie bardziej efektywnych połączeń kolejowych pomiędzy Gdańskiem a portami czarnomorskimi – nie tylko na Ukrainie, ale także w Rumunii i Bułgarii, co więcej – Trójmorze zyskałoby atrakcyjne połączenie z portami greckimi i z Turcją. O wadze portów czarnomorskich świadczy chociażby niedawna inwestycja Funduszu Trójmorza w port w Burgas. Do ich właściwego wykorzystania konieczne jest jednak stworzenie sprawnych połączeń, przede wszystkim kolejowych. Szersze włączenie Ukrainy w projekty trójmorskie miałoby bardzo wymierne skutki dla rozwoju gospodarczego regionu i efektywności ekonomicznej realizowanych przedsięwzięć infrastrukturalnych.
Dziś jednak znajdujemy się w zupełnie innym punkcie. Walki na Ukrainie trwają i trudno przewidzieć kiedy się zakończą i jaki będą miały ostateczny wynik. Kluczowe od samego początku wojny jest wielopoziomowe wsparcie, jakie jest udzielane Ukrainie przez Zachód i ten stopień zaangażowania poszczególnych państw oraz różnice w tym względzie stanowią istotny punkt odniesienia w myśleniu o bezpieczeństwie regionu. Jeszcze rok temu podczas Szczytu Trójmorza w Sofii wydawało się jasne, że administracja Bidena ogranicza udział Stanów Zjednoczonych w tym formacie oddając tu poniekąd pole Niemcom. Jednakże wobec wyraźnego rozdźwięku pomiędzy polityką realizowaną przez Waszyngton i Berlin oraz wątpliwości, które pojawiły się w krajach wschodniej flanki NATO wobec postawy prezentowanej przez Niemcy, wydaje się, że sytuacja powróci do wcześniejszego stanu, gdy to Amerykanie byli najważniejszym partnerem Inicjatywy Trójmorza.
Jedność Zachodu ma zasadnicze znaczenie dla skutecznego powstrzymania agresywnej polityki Federacji Rosyjskiej i dlatego też Moskwa tak usilnie stara się kreować lub wykorzystywać istniejące podziały. Niezależnie od tego należy jednak zauważyć, że pewne różnice istnieją i nie można udawać, że ich nie ma. Stosunek do wojny na Ukrainie i wspierania Kijowa dobrze obrazuje istniejący rozdźwięk. Nie można też nie zauważać rosnącej presji wywieranej przez Brukselę na kraje Trójmorza w różnych obszarach – polityki klimatycznej czy wewnętrznych spraw będących we właściwości państw członkowskich. Podobnie jak wcześniej wprowadzenie wspólnej waluty euro okazało się mieć bardzo różne konsekwencje dla poszczególnych krajów członkowskich, co doprowadziło część z nich do bardzo trudnej sytuacji, tak jest też w przypadku napędzanej ideologicznie polityki klimatycznej UE. Negatywne konsekwencje mogą być szczególnie silnie odczuwane właśnie przez państwa Trójmorza, w tym Polskę, co może się przyczynić do umocnienia modelu rozwoju zależnego, tak rozpowszechnionego w tej części kontynentu. Również w Trójmorzu ze względu na doświadczenia historyczne i wyższe przywiązanie do suwerenności z większą rezerwą podchodzi się do federalistycznych tendencji, które są coraz silniej obecne w Brukseli. Jest to ważny obszar, gdzie współpraca państw Europy Środkowej ma ogromną wartość.
Czy to oznacza, że wśród krajów Trójmorza panuje jednomyślność? Oczywiście nie i jest to zupełnie naturalne, że wśród takiej grupy państw o różnych uwarunkowaniach gospodarczych, politycznych i społecznych będą występowały różnice. Pierwszym z brzegu przykładem może być chociażby stosunek Węgier do wojny na Ukrainie. Ważne jest jednak, by możliwe było porozumienie w sprawach strategicznych projektów oraz by pomimo różnic starać się budować jak najszersze poparcie dla poszczególnych działań, z góry zakładając, że może się nie udać przekonać wszystkich członków Inicjatywy do danego przedsięwzięcia. Wobec dynamicznie rozwijającej się sytuacji międzynarodowej, teraz jest nie tylko dobry czas na wzmocnienie współpracy państw pomiędzy Bałtykiem, Adriatykiem i Morzem Czarnym – teraz jest wręcz jedyny czas, by realizować takie projekty jak Inicjatywa Trójmorza. Jeżeli nie nauczymy się razem osiągać wspólnych celów, to podobnie jak w przeszłości Europa Środkowa popadnie w stan zależności od silniejszych państw ościennych i znów na pokolenia straci szansę na lepszą przyszłość.
dr Rafał Zgorzelski
