Branża turystyczna stanowi jedną z głównych gałęzi gospodarki w wielu państwach członkowskich Unii Europejskiej. Tym samym ma duży udział w utrzymywaniu miejsc pracy. Pandemia SARS-CoV-2 negatywnie oddziałuje na branżę turystyczną. Wielkość poniesionych w tym sektorze strat będzie w dużej mierze zależeć od dalszego rozwoju pandemii oraz sposobów na jej zatrzymanie zarówno w ramach poszczególnych państw członkowskich, jak i na poziomie unijnym.
Turystyka w skali światowej i europejskiej
Turystyka na świecie jest jednym z głównych sektorów gospodarki – trzecią co do wielkości dziedziną eksportu, a w 2019 r. stanowiła 7 proc. światowego handlu[1]. Tylko w Europie sektor ten zapewnia 27 mln miejsc pracy. Ma on również istotny udział w gospodarkach takich państw jak Niemcy (3,9 proc.), Francja (7,4 proc.) czy Hiszpania (11,8 proc.)[2].
UE jako całość jest najczęściej odwiedzanym regionem na świecie – w 2019 r. przyjechało tutaj około 37 proc. wszystkich turystów międzynarodowych. Tym samym turystyka stanowiła kluczowy sektor gospodarki unijnej, odpowiadający za 9,9 proc. produktu krajowego brutto i 11,6 proc. wszystkich miejsc pracy w całej wspólnocie w 2019 r.[3]
Według danych statystycznych międzynarodowy ruch turystyczny rósł w średnim tempie około 4 proc. rocznie w skali całego świata od 1995 r.[4] W 2019 r. liczba międzynarodowych turystów osiągnęła 1,5 mld osób[5]. Około 9 mld ludzi podróżowało wewnętrznie po swoich państwach[6]. Na wzrost ruchu turystycznego przełożyło się wiele czynników, m.in. bogacenie się społeczeństw, czy pojawienie się niskokosztowych przewoźników oraz miejsc noclegowych typu Airbnb.
Niemniej należy również zwrócić uwagę, że branża turystyczna zazwyczaj jako pierwsza reaguje na wszelkie kryzysy, co pokazuje chociażby spadek ruchu turystycznego o około 4 proc. w r. 2009 w wyniku kryzysu ekonomicznego[7].
Załamanie ruchu turystycznego spowodowane wybuchem pandemii SARS-CoV-2
Obecne załamanie rynku turystycznego jest bezprecedensowe w historii, zarówno pod względem skali, jak i zasięgu. Dotyka bowiem bez wyjątku wszystkie destynacje turystyczne. Szacuje się, że światowa liczba przyjazdów turystów międzynarodowych w 2020 r. w stosunku do r. 2019 spadła o 79 proc.[8] W regionie Azji i Pacyfiku odnotowano spadek liczby przyjazdów o 82 proc.[9] Bliski Wschód natomiast to spadek o 73 proc., a Afryka o 69 proc.[10] Przyjazdy międzynarodowe do Europy i obu Ameryk spadły o 68 proc.[11] Na samym początku pandemii 90 proc. krajów zamknęło obiekty wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. W początkowej fali kryzysu zostało zamkniętych około 90 proc. muzeów[12].
Spadek liczby podróży międzynarodowych doprowadził w skali światowej do straty w wysokości 2,4 bln dolarów tylko w 2020 r.[13] Szacuje się, że straty w turystyce przekładają się średnio na 2,5 razy większy spadek w rzeczywistym PKB, a w przypadku państw mocniej uzależnionych od tego sektora gospodarki może to być nawet spadek czterokrotnie większy[14]. Już w maju 2020 r. Światowa Organizacja Turystyki szacowała, że wskutek kryzysu bezpośrednio zagrożonych utratą pracy w 2020 r. będzie 100–120 mln osób[15].
Na taki spadek ruchu turystycznego w dobie pandemii ma wpływ sama specyfika podróży, które to w dużej mierze polegają na przemieszczaniu się między regionami, państwami, a także kontynentami, a co więcej, często wymagają przebywania w dużych skupiskach ludzi, co zwłaszcza na początku pandemii rodziło duże obawy społeczeństw. Wzmożony ruch turystyczny mógł stwarzać swego rodzaju niebezpieczeństwo dla podróżujących, pracowników obiektów noclegowych, miejsc kultury oraz dla lokalnych mieszkańców.
Poza tym w okresie wzmożonej niepewności ekonomicznej popyt na usługi turystyczne maleje, zarówno w sektorze turystyki biznesowej, jak i w zakresie wyjazdów prywatnych, a sytuacja pandemiczna spowodowała znaczne osłabienie tempa wzrostu gospodarczego czy nawet recesję gospodarczą w niektórych branżach. W konsekwencji wiele osób straciło pracę, co doprowadziło do zmniejszenia się dochodów.
Istotny czynnik stanowią również restrykcje ograniczające możliwość przemieszczania się. W momencie kiedy zasady podróżowania mogą w dowolnym momencie zmienić się bez ostrzeżenia, osobom prywatnym, a także biurom podróży bardzo trudno jest planować wyjazdy z dużym wyprzedzeniem. Zgodnie z danymi WHO tylko w kwietniu 2020 r. 96 proc. miejsc powiązanych z turystyką na całym świecie nie mogło świadczyć usług turystycznych ze względu na restrykcje związane z pandemią[16].
Jako przykłady podobnych zdarzeń z przeszłości – choć na mniejszą skalę, bo skoncentrowanych na ograniczonym obszarze – można wskazać lata 2002–2004, kiedy to w wyniku epidemii zespołu ciężkiej ostrej niewydolności oddechowej Hongkong odnotował spadek PKB w turystyce o 41 proc., Singapur – o 43 proc., a Chiny – o 25 proc.[17]
Warto również zauważyć, że spadek popytu na turystykę powoduje także spadek finansowania działań chroniących przyrodę. 7 proc. światowej turystyki dotyczy bowiem turystyki związanej z dziką przyrodą[18].
Zmiany w branży turystycznej wywołane pandemią SARS-CoV-2
Początkowe praktycznie całkowite zatrzymanie ruchu turystycznego, dalszy strach obywateli przed podróżowaniem oraz konieczność wprowadzenia oszczędności zarówno w firmach, jak i w gospodarstwach domowych spowodowały wiele zmian w branży turystycznej.
Po pierwsze należy wskazać na digitalizację branży. Można do niej zaliczyć m.in. bezkontaktowe zameldowanie i wymeldowanie się z miejsc noclegowych (głównie hoteli)[19]. Taka technologia minimalizuje lub nawet eliminuje niektóre potencjalne punkty kontaktu z personelem hotelu oraz innymi gośćmi. Dzięki online check-in można całkowicie pominąć interakcje z recepcją. W tym przypadku goście najczęściej otrzymają przed pobytem e-mail z linkiem do internetowego formularza, łatwego do wypełnienia na smartfonie lub innym urządzeniu. Ponadto wiele biur podróży zrezygnowało z kontaktów z rezydentem w miejscu destynacji. Turyści przebywający na wczasach zagranicznych mogą kupić wycieczkę, sprawdzić datę i miejsce wylotu za pośrednictwem specjalnych aplikacji na telefon. Zmiany te pozostaną w turystyce na stałe, co wpłynie również na zawody z nią związane. Można przewidywać, że znacząco zmniejszy się zapotrzebowanie na rezydentów wysyłanych czasowo za granicę. Biura podróży chętniej zatrudnią osoby na stałe zamieszkujące dany region, a władające biegle językiem, na który jest zapotrzebowanie. W dużej mierze biurom podróży pozwoli to ograniczyć koszty m.in. wynajmu mieszkania czy samochodu służbowego osobom zatrudnionym w miejscu docelowym.
O digitalizacji branży można mówić również w sektorze MICE (Meetings, Incentives, Conferences and Exhibitions Industry), a w szczególności w zakresie organizacji eventów, które z początku odbywały się całkowicie zdalnie, a obecnie najczęstszą ich formą jest wersja hybrydowa[20], czyli połączenie spotkania na żywo z możliwością udziału czynnego i biernego wirtualnie. Taki trend najprawdopodobniej utrzyma się w branży na stałe, co oznacza konieczność zarówno znajomości odpowiednich narzędzi przez firmy eventowe, jak i dostępu do nich[21]. Zmiana podejścia do organizacji wydarzeń wydaje się kluczowa, szacuje się bowiem, że tylko na początku pandemii w 2020 r. aż 65,5 proc. firm działających w tej branży straciło między 75 proc. a nawet 100 proc. zysków[22].
Ze względu na konieczność utrzymania dystansu społecznego niektóre hotele na czas pandemii zrezygnowały z animacji oraz opcji all inclusive (lub bardzo ją ograniczyły), wprowadzając dania a’la carte, a nawet serwowanie posiłków do pokojów. Z pewnością wpłynęło to na zmniejszenie zapotrzebowania na personel – głównie animatorów. Niemniej można przewidywać, że strach przed pandemią przy jednoczesnej chęci podróżowania może spowodować w dłuższej perspektywie, że turyści będą wybierać hotele z opcją all inclusive, tak aby nie musieć dodatkowo udawać się do restauracji i przebywać w skupiskach innych ludzi. Jeśli oczywiście hotele te zadbają o zachowanie wszelkich środków ostrożności.
Z tego samego względu można zauważyć, że odbywa się znacznie mniej zorganizowanych wycieczek lokalnych (tzw. wycieczki fakultatywne), ponieważ ich organizatorzy zmuszeni byli mieszać turystów z różnych części świata np. w jednym autokarze czy na jednym statku. Taki trend uwidocznił się zwłaszcza w 2020 r., przed pojawieniem się szczepionek. Turyści indywidualni za to częściej wybierają wynajem samochodów.
W dłuższej perspektywie powyższe może spowodować, że turyści z jednej strony będą wybierać znane im destynacje i hotele, które uważają za bezpieczne (również pod kątem higieny czy małej ilości zachorowań w danym regionie), a z drugiej strony na miejscu będą woleli przemieszczać się w mniejszych grupach lub korzystać z usług przewodnika. Może spowodować to wzrost liczby atrakcji turystycznych w znanych już regionach i celach podróży.
Działania mające na celu zminimalizowanie negatywnego wpływu pandemii SARS-CoV-2 na sektor turystyki w UE
Eksperci nie spodziewają się powrotu turystyki do stanu sprzed pandemii przed 2023 r.[23] Wysoki poziom wrażliwości tego sektora na wszelkie kryzysy wskazuje, że konieczne jest wypracowanie mechanizmów i rozwiązań na poziomie unijnym, mogących zapewnić zrównoważony rozwój branży.
Niemniej w tym miejscu należy podkreślić, że polityka turystyczna, podobnie zresztą jak ochrona i poprawa zdrowia ludzkiego, znajdują się w wyłącznych kompetencjach państw członkowskich[24]. Przeniesienie części ich kompetencji na poziom unijny musiałoby być poprzedzone zmianą traktatów.
Artykuł 6
Unia ma kompetencje do prowadzenia działań mających na celu wspieranie, koordynowanie lub uzupełnianie działań Państw Członkowskich. Do dziedzin takich działań o wymiarze europejskim należą:
a) ochrona i poprawa zdrowia ludzkiego;
b) przemysł;
c) kultura;
d) turystyka;
e) edukacja, kształcenie zawodowe, młodzież i sport;
f) ochrona ludności;
g) współpraca administracyjna[25].
Tym samym działa tutaj zasada pomocniczości, która nie może być jednak przez UE nadużywana[26]. Jednak ta, mimo swojej ograniczonej roli w tym zakresie, wprowadziła szereg instrumentów wsparcia dla przedsiębiorców i pracowników z branży turystycznej, m.in.:
- wsparcie płynności finansowej;
- ulgi podatkowe;
- złagodzenie zasad pomocy państwa;
- tymczasowe zawieszenie przepisów UE dotyczących przydziałów czasu na start lub lądowanie[27].
Miały one na celu ułatwienie planowania podróży oraz pomoc finansową przedsiębiorstwom działającym w branży turystycznej.
Komisja Europejska, aby ułatwić planowanie podróży, uruchomiła portal Re-open EU, który zawiera wszelkie informacje dotyczące zasad podróżowania do poszczególnych państw członkowskich[28]. Jest on na bieżąco aktualizowany.
Wprowadzono również Unijny Certyfikat Covid potwierdzający prawo do swobodnego przemieszczania się w Europie w czasie pandemii[29]. Stanowi on dodatkową możliwość poinformowania o swoim statusie zdrowia w zakresie COVID-19 i uzupełnienie dotychczas stosowanych rozwiązań na granicach państw. Prezentuje on trzy statusy:
- osoby zaszczepionej;
- osoby, która powróciła do zdrowia (tzw. ozdrowieniec);
- osoby z negatywnym testem w kierunku COVID-19.
Należy jednak pamiętać, że w każdym państwie członkowskim UE mogą obowiązywać inne zasady związane z danym statusem właśnie ze względu na ww. wyłączną kompetencję państw członkowskich w zakresie ochrony i poprawy ludzkiego zdrowia.
Mając na względzie rozbieżności wśród państw członkowskich, w marcu 2021 Parlament Europejski, jako reprezentujący obywateli UE, przyjął rezolucję w sprawie opracowania strategii UE na rzecz zrównoważonej turystyki[30]. Ma ona na celu m.in. pokazanie możliwych planów działania w reakcji na skutki pandemii COVID-19. Parlament Europejski w swojej rezolucji wzywa m.in. „państwa członkowskie do pełnego i bezzwłocznego wdrożenia wspólnych i skoordynowanych kryteriów bezpiecznego podróżowania, przyjętych przez Radę w jej zaleceniu w sprawie skoordynowanego podejścia do ograniczenia swobodnego przemieszczania się, przy jednoczesnym ułatwianiu, w miarę możliwości cyfrowo, stosowania unijnej karty lokalizacji pasażera, przy pełnym poszanowaniu przepisów o ochronie danych, europejskie Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób (ECDC) do monitorowania i dalszego terminowego publikowania oznaczonej kodami kolorystycznymi mapy unijnych państw i regionów, w tym wysp – jeżeli dostępne są dostateczne informacje – w celu zaoferowania skoordynowanej i skutecznej odpowiedzi na potrzeby podróżnych i przedsiębiorstw, Komisję i państwa członkowskie do opracowania w trybie priorytetowym wspólnego świadectwa szczepienia oraz systemu wzajemnego uznawania procedur szczepień do celów medycznych, które powinny być wdrażane równolegle z dystrybucją szczepionek, przy jednoczesnym zachowaniu prawa osób fizycznych do prywatności i ochrony danych”[31].
W tym miejscu trzeba jednak zaznaczyć, że rezolucje Parlamentu Europejskiego nie mają mocy dokumentu prawnie wiążącego[32]. Wyrażają natomiast zwykle stanowisko UE w sprawach ważnych i stanowią swego rodzaju wytyczne do określonych działań w danej sferze w najbliższej przyszłości.
Należy również wskazać, że Światowa Organizacja Turystyki – UNWTO – stworzyła podstronę dotyczącą przyszłości turystyki. Jest ona dostępna w językach angielskim, hiszpańskim, francuskim oraz arabskim[33]. We wszystkich wpisach, komunikatach prasowych czy sprawozdaniach UNWTO podkreśla konieczność koordynacji działań w skali światowej na rzecz odbudowy turystyki[34]. Dlatego też ONZ zdefiniowało następujące priorytety dla ponownego uruchomienia turystyki:
- złagodzenie skutków społeczno-gospodarczych dotyczących źródeł utrzymania;
- zwiększenie konkurencyjności i budowanie odporności (m.in. poprzez promowanie turystyki krajowej i regionalnej);
- wspieranie innowacji i cyfrowej transformacji branży turystycznej;
- wspieranie zrównoważonego rozwoju i ekologicznego wzrostu gospodarczego;
- zapewnienie koordynacji i zawieranie partnerstw dla ponownego uruchomienia lub przekształcenia turystyki[35].
Działania jak powyższe, tj. określenie wspólnych celów, priorytetów, wymiana dobrych praktyk i informacji na poziomie światowym i unijnym są niezbędne, żeby wzmocnić sektor turystyki osłabiony przez pandemię oraz utrzymać miejsca pracy lub ułatwić przekwalifikowanie zawodowe części pracowników. Należy jednak wskazać, że po raz pierwszy w historii UE konieczne jest udowodnienie solidarności państw członkowskich w zakresie wprowadzania jednolitych restrykcji wjazdowych czy wymogów dotyczących szczepień, co podróżnym pozwoli stopniowo przyzwyczaić się do nowych zasad podróżowania, a tym samym sektor turystyki łatwiej i szybciej zaadaptuje się do nowej rzeczywistości.
dr Anna Biernacka-Rygiel
Zawodowo zajmuje się współpracą międzynarodową w obszarze lotnictwa. Ponadto związana z Uczelnią Łazarskiego w Warszawie. Długoletni pracownik administracji państwowej w sektorze transportu i funduszy unijnych. Członek Centrum Inicjatyw Międzynarodowych oraz sieci ekspertów Team Europe.
[1] United Nations, Policy Brief: COVID-19 and transforming tourism, https://www.unwto.org/tourism-covid-19, [dostęp: 09.01.2022].
[2] Ibidem.
[3] Europejski Trybunał Obrachunkowy, Sprawozdanie specjalne. Wsparcie UE na rzecz turystyki – potrzeba nowej orientacji strategicznej i lepszego podejścia do finansowania.
[4] K. Stojczew, Ocena wpływu pandemii koronawirusa na branżę turystyczną w Polsce, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu” 2021, nr 65 (1).
[5] United Nations, Policy Brief: COVID-19…, op. cit., [dostęp: 09.01.2022].
[6] Ibidem.
[7] K. Stojczew, op. cit.
[8] Ibidem.
[9] Ibidem.
[10] Ibidem.
[11] Ibidem.
[12] United Nations, Policy Brief: COVID-19…, op. cit., [dostęp: 09.01.2022].
Światowa turystyka straciła w czasie pandemii 5 bln dolarów, Forsal, https://forsal.pl/transport/lotnictwo/artykuly/8205350,swiatowa-turystyka-stracila-w-czasie-pandemii-5-bln-dolarow.html, [dostęp: 09.01.2022].
[14]Ibidem.
[15] Koronawirus dobije turystykę. W 2020 r. możliwy spadek podróży nawet o niemal 80 proc., Forbes, https://www.forbes.pl/gospodarka/wplyw-koronawirusa-na-swiatowa-turystyke-w-2020-roku-szacunku/j9jmsv0, [dostęp: 09.01.2022].
[16] Zmiany w branży turystycznej w związku z epidemią COVID-19, startup.pfr.pl, https://startup.pfr.pl/pl/aktualnosci/zmiany-w-branzy-turystycznej-w-zwiazku-z-epidemia-covid-19/, [dostęp: 09.01.2022].
[17] K. Stojczew, op. cit.
[18] United Nations, Policy Brief: COVID-19…, op. cit., [dostęp: 09.01.2022].
[19] C. Sawier, Bookassist wprowadza technologię bezkontaktową dla hoteli, Bookassist, https://bookassist.org/pl/blog/bookassist-wprowadza-technologie-bezkontaktowa-dla-hoteli/, [dostęp: 09.01.2022].
[20] Event hybrydowy i SoLoMo – nowy trend branży eventowej?, Bossa Nova Events, https://bossa-nova-events.pl/2018/05/05/event-hybrydowy-i-solomo-nowy-trend-branzy-eventowej/, [dostęp: 09.01.2022].
[21] „Czas pomyśleć o innym typie wydarzenia, a mianowicie wydarzeniach hybrydowych. Będą sytuacje, takie jak globalna pandemia, w których jedyną opcją będzie przeniesienie eventu do świata wirtualnego. Będą również sytuacje, w których spotkanie osobiste będzie najskuteczniejszym sposobem zbierania leadów i angażowania odbiorców. Wydarzenia hybrydowe, czyli wydarzenia łączące doświadczenia osobiste i wirtualne, będą istotną częścią nowej normy w branży MICE”. Cyt. za: Eventy hybrydowe – co należy o nich wiedzieć, Power Events, https://powerevents.pl/eventhybrydowy/, [dostęp: 09.01.2022].
[22] Rynek MICE w czasach pandemii, Positive Hotel, https://positivehotel.pl/rynek-mice-w-czasach-pandemii/, [dostęp: 09.01.2022].
Światowa turystyka straciła w czasie pandemii 5 bln dolarów, op. cit., [dostęp: 09.01.2022].
[24] Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, art. 6, Dz.U. C 202 z 07.06.2016 r.
[25] Ibidem.
[26] „W kontekście UE zasada pomocniczości służy jako kryterium regulujące wykonywanie kompetencji niewyłącznych Unii. Wyklucza ona interwencję Unii w przypadku, gdy problem może zostać skutecznie rozwiązany przez same państwa członkowskie na szczeblu centralnym, regionalnym lub lokalnym. Legitymizuje wykonywanie przez Unię uprawnień wyłącznie w sytuacji, gdy państwa członkowskie nie są w stanie w wystarczający sposób osiągnąć celów proponowanego działania i gdy działanie na poziomie Unii może przynieść wartość dodaną”. Więcej: https://www.europarl.europa.eu/factsheets/pl/sheet/7/zasada-pomocniczosci, [dostęp: 09.01.2022].
[27] Zmiany w branży turystycznej w związku z epidemią COVID-19, op. cit., [dostęp: 09.01.2022].
[28] Re-open EU, Portal Unii Europejskiej, https://reopen.europa.eu/pl/, [dostęp: 09.01.2022].
[29] Unijny Certyfikat Covid, https://www.gov.pl/web/mobywatel/unijny-certyfikat-covid, [dostęp: 09.01.2022].
[30] Establishing an EU Strategy for Sustainable Tourism, Legislative Observatory European Parliament, https://oeil.secure.europarl.europa.eu/oeil/popups/ficheprocedure.do?lang=en&reference=2020/2038(INI), [dostęp: 09.01.2022].
[31] Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 25 marca 2021 r. w sprawie opracowania strategii UE na rzecz zrównoważonej turystyki, Portal Parlamentu Europejskiego, https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-9-2021-0109_PL.html, [dostęp: 09.01.2022].
Unia grozi Polsce palcem. Czym są rezolucje Parlamentu Europejskiego?, Bussiness Insider, https://businessinsider.com.pl/wiadomosci/rezolucje-parlamentu-europejskiego-czym-sa-i-co-oznaczaja-dla-polski/t3v9efe, [dostęp: 09.01.2022].
[33] UNWTO, Guiding tourism’s recovery, https://www.unwto.org/tourism-covid-19, [dostęp: 09.01.2022].
[34] „Global coordination is essential for tourism to deliver on its status as a leading generator of opportunity for all. UNWTO leads the way forward, uniting tourism leaders from all over the world. Now more than ever, we need a sector united on behalf of the millions of people who have trusted their future to the power of tourism to drive sustainable growth”. Więcej: United Nations, Policy Brief: COVID-19…, op. cit., [dostęp: 09.01.2022].
[35] Ibidem.