Powodzenie Agendy na rzecz Zrównoważonego Rozwoju 2030 zależy od skutecznej współpracy wszystkich zaangażowanych podmiotów. Według raportu Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) dotyczącego terytorialnego aspektu 17 Celów Zrównoważonego Rozwoju (Sustainable Development Goals, SDGs) ONZ, miasta i regiony odgrywają kluczową rolę w ich wdrażaniu, w związku z czym powinny w pełni wykorzystywać ich potencjał. Dla miast i ich decydentów kluczowe znaczenie ma zatem szybkie przejście od teorii do praktyki poprzez wdrażanie odpowiednich regulacji i strategii rozwoju.
Czym są Cele Zrównoważonego Rozwoju?
Cele Zrównoważonego Rozwoju tworzą Agendę 2030 przyjętą jednogłośnie przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 2015 roku. Stanowią one duży krok naprzód wobec wcześniejszych Milenijnych Celów Rozwoju i opierają się na pięciu kluczowych filarach: ludziach (people), planecie (planet), dobrobycie (prosperity), pokoju (peace) oraz, a może przede wszystkim, partnerstwie (partnership). Bez tego ostatniego globalny rozwój nie byłby możliwy ze względu na wysoki poziom globalizacji i współzależności w dzisiejszym świecie. SDGs znacznie różnią się od poprzedników, ponieważ na pierwszym miejscu stawiają społeczeństwo i człowieka. Sama idea Celów Zrównoważonego Rozwoju polega na przyjęciu oddolnego podejścia wobec rozwoju. Począwszy od opieki zdrowotnej i edukacji, poprzez zieloną energię, konsumpcję, produkcję i silne instytucje, aż po życie pod wodą, działania na rzecz klimatu i równość, 17 celów – z których każdy ma określony zakres i wskaźniki monitorowania postępów – jasno wskazują na wytyczne dotyczące aspektów społecznych, środowiskowych i gospodarczych rozwoju. Mówiąc prościej, w przeciwieństwie do Milenijnych Celów Rozwoju, Cele Zrównoważonego Rozwoju ONZ nie koncentrują się na rządach i przywódcach, a na ludziach.
Zgodnie z raportem „Indeks Zrównoważonego Rozwoju”, Polska zajmuje obecnie 15. miejsce na świecie (na 193 państwa członkowskie ONZ) pod względem postępów w realizacji celów określonych w Agendzie 2030. Tym samym wyprzedza takie potęgi gospodarcze jak Japonia (na 18. miejscu), Kanada (21. na liście) czy Stany Zjednoczone (miejsce 32.). Polska osiągnęła już cele SDG 1 (koniec z ubóstwem) i SDG 15 (życie na lądzie) i jest „na dobrej drodze” lub „nastąpiła umiarkowana poprawa” w kierunku osiągnięcia SDG 3, 4, 6, 8 i 16, które dotyczą opieki zdrowotnej, edukacji, czystej wody, wzrostu gospodarczego i silnych instytucji. Nasz kraj pozostaje jednak w tyle pod względem SDG 7 (czystej i dostępnej energii), 13 (działań w dziedzinie klimatu), 14 (życia pod wodą) i 17 (partnerstwa na rzecz celów). Krótko mówiąc, osiągnęliśmy duży postęp, ale wciąż jest wiele do zrobienia – a do 2030 r. pozostało coraz mniej czasu.
SDG 11: na czym polega i dlaczego jest istotny?
Zrównoważony rozwój, szeroko definiowany jako „rozwój, w którym potrzeby obecnego pokolenia można zaspokoić bez zmniejszania szans przyszłych pokoleń na ich zaspokojenie” (Światowa Komisja ds. Środowiska i Rozwoju / Raport Brundtland 1987), może być postrzegany jako jeden ze sposobów na przystosowywanie się miast, łagodzenie negatywnych konsekwencji i gwarantowanie lepszych warunków życia w przyszłości. Zrównoważone miasta można zatem zdefiniować jako takie, które są zarządzane w sposób zapewniający ich mieszkańcom wysoką jakość życia, zaspokaja ich potrzeby bez negatywnego wpływu na potrzeby przyszłych pokoleń ani zagrożenia dla środowiska naturalnego.
W obrębie SDG 11 można zidentyfikować kilka kluczowych obszarów zrównoważonego rozwoju miast, na przykład poprawę jakości powietrza w celu „zmniejszenia niekorzystnego wpływu miast na środowisko w przeliczeniu na mieszkańca” (ONZ 2015) oraz „zapewnienia dostępu do bezpiecznych, przystępnych cenowo, dostępnych i zrównoważonych systemów transportowych dla wszystkich i poprawę bezpieczeństwa na drogach – zwłaszcza poprzez rozwój transportu publicznego” (ONZ 2015). Miasta, które dążą do zrównoważonego rozwoju, muszą zadbać o równy udział i współgranie kilku sfer – środowiskowej, społecznej i gospodarczej. Powinny one również wziąć pod uwagę, że „zrównoważenie tych trzech podstawowych czynników wymaga zintegrowanego procesu decyzyjnego, w którym udział obywateli odgrywa fundamentalną rolę w osiąganiu celów zrównoważonego rozwoju” (Soltani & Sharifi 2012: 123).
Miasta – o co tyle zamieszania?
Obecnie około 55% ludności świata mieszka w miastach, a osiedla miejskie „odpowiadają za 60–80% globalnego zużycia energii i 75% globalnej emisji dwutlenku węgla” (Federalne Ministerstwo Współpracy Gospodarczej i Rozwoju 2016: 6). To znaczne obciążenie dla ośrodków miejskich, które muszą tworzyć politykę łączącą wzrost gospodarczy i postępującą urbanizację z ochroną środowiska. Jak przekonują Höjer & Wangel (2015), „zrównoważony rozwój miast stał się warunkiem koniecznym zrównoważonego rozwoju” (2015: 335). Miasta i osiedla miejskie są bez wątpienia głównymi wykonawcami założeń zrównoważonego rozwoju, szczególnie w sferze edukacji (SG 4), opieki zdrowotnej (SDG 3), przemysłu i infrastruktury (SDG 9) czy działań na rzecz klimatu (SDG 13). Być może jedynym celem zrównoważonego rozwoju, który łączy powyższe, jest SDG 11, który koncentruje się na „uczynieniu miast i osiedli integracyjnymi, bezpiecznymi, wytrzymałymi i zrównoważonymi” (ONZ 2015). Mówiąc bardziej szczegółowo, w dyskursie publicznym można wyróżnić trzy najbardziej dominujące obszary aktywności zmierzające do zrównoważenia miast. Należą do nich redukcja zanieczyszczenia powietrza, zagwarantowanie dostępu do bezpiecznego i niedrogiego transportu publicznego oraz tzw. zielona infrastruktura. Jak twierdzą Girardet & Deelstra, „miasta XXI wieku są miejscem, gdzie rozstrzygnie się los człowieka i gdzie zostanie określona przyszłość biosfery” (2000: 43) – podkreśla się znaczenie zdrowego, zrównoważonego rozwoju miast oraz ich rola we współczesnym świecie.
Praktyczne przykłady i historie sukcesu z Polski
Jak wspomniano we wstępie do tego artykułu, ważne jest, aby przejść od teorii do praktyki i uczyć się na przykładach już wdrożonych projektów. Choć nie istnieje rozwiązanie idealne dla wszystkich, czyli takie, w którym projekt można zaczerpnąć z miasta A i wdrożyć w tej samej formie w mieście B, to obecne rozstrzygnięcia mogą stanowić źródło inspiracji dla decydentów. Należy przy tym pamiętać, że nawet gdyby okazało się, że można przenieść dane rozwiązanie z jednego miasta do drugiego, ten scenariusz nie sprawdziłby się Jeśli inicjatywa ma odnieść sukces, należy wziąć pod uwagę otoczenie zewnętrzne (m.in. czynniki polityczne, społeczne, ekonomiczne i środowiskowe), które, jak wiadomo, różnią się w Warszawie od tych w Wiedniu, Melbourne czy Bogocie.
*Poniższe przykłady pochodzą z pisemnych odpowiedzi udzielonych przez 18 gmin w Polsce w ramach raportu Stowarzyszenia Narodów Zjednoczonych w Polsce pt. „Zrównoważony rozwój miast w Polsce: od teorii do praktyki” opublikowanego na początku 2021 roku.
Wrocław i Łódź: błękitna i zielona infrastruktura na czele zrównoważonego rozwoju
Jak wiadomo, bez wody nie ma życia. Nie inaczej jest w miastach, dlatego Wrocław duży nacisk kładzie na niebieską infrastrukturę – od lokalnych działań i inicjatyw edukacyjnych, aż po inwestycje na większą skalę. Oczywiście miasto stale inwestuje w to, by woda z kranu była coraz bardziej dostępna i bezpieczna dla mieszkańców, ale to nie wszystko. W 2019 r. w wybranych szkołach na terenie miasta, we współpracy z organizacją pozarządową, realizowano projekt „Lubię deszcz”, który stał się okazją do spotkań edukacyjnych z młodymi wrocławianami. Celem było przybliżenie im możliwości i sposobów zagospodarowania wody deszczowej. W ramach warsztatów, uczniowie z dziesięciu szkół budowali ogrody deszczowe, aby zachęcić mieszkańców do tworzenia podobnych ekosystemów w swoich ogrodach i udowodnić, że taka budowa nie jest wcale skomplikowana. Te działania są przykładem praktycznego podejścia do edukacji.
Zieleń w miastach jest równie ważna jak modernizowanie budynków, dostępny i ekologiczny transport publiczny czy bezpieczne i tanie mieszkania. Wrocławski projekt „Szare na Zielone” ma na celu przekształcenie starych, szarych i betonowych terenów wokół szkół czy przedszkoli w atrakcyjne tereny zielone, z których będą mogli korzystać uczniowie. Ten konkretny projekt to tylko część szerokiego programu, którego celem jest dostosowanie miasta do zmieniających się klimatu i środowiska. Te działania świadczą o świadomości władz miasta w zakresie potrzeby kompleksowego podejścia do tego zagadnienia – zwłaszcza biorąc pod uwagę jego złożony charakter. Projekt promuje również bioróżnorodność i efektywne zarządzanie wodą deszczową. Szkoły są zachęcane nie tylko do „odszczelniania” betonowych podwórek, ale także do wzbogacania projektów zagospodarowania o elementy niebiesko-zielonej infrastruktury, takie jak ogrody deszczowe, łąki kwietne, pnącza na ogrodzeniach tworzące naturalne zielone ściany czy beczki na deszczówkę, które następnie (przy udziale dzieci) mogą być wykorzystywane do podlewania ogrodu. Coraz większą popularnością cieszą się małe ogródki warzywne, które stanowią element edukacyjny z zakresu zdrowego odżywiania. Do jednego z miejskich przedszkoli nawieziono humus, aby użyźnić teren i stworzyć warstwę biologicznie czynną. Placówka ta znajduje się na terenie wyniesionym o metr w górę, gdzie poniżej znajdują się pozostałości budynku. Przeprojektowany teren zielony jest innowacyjnie nawadniany – za pomocą podziemnego systemu, który wykorzystuje wodę deszczową z dachu budowli.
W kontekście zielonej infrastruktury nie sposób pominąć istotnej roli, jaką odgrywają parki i lasy publiczne. Projekt „Od:Nowa Park Helenów” w Łodzi, trzecim co do wielkości mieście w Polsce pod względem liczby ludności, ma na celu przywrócenie świetności temu historycznemu parkowi. Głównym celem, oprócz zapoczątkowania atrakcyjnego miejsca rekreacji dla mieszkańców i turystów, jest utworzenie miejsca ze szlakami pieszymi i rowerowymi. Działania mają objąć rewaloryzację terenu w dolinie Sokołówki, odtworzenie zabytkowego Parku im. Mickiewicza, a tym samym podkreślenie walorów przyrodniczych doliny rzeki, stworzenie infrastruktury sprzyjającej wypoczynkowi oraz poprawę jakości i szerokiej dostępności przestrzeni publicznych i terenów zielonych w mieście. Bardzo ważnym aspektem projektu jest również „odzyskanie” rzeki Sokołówki – stworzenie przyjaznej przestrzeni dla mieszkańców i turystów nad rzeką, która obecnie płynie nieatrakcyjnym korytem.
Opole – spojrzenie na zrównoważony rozwój przez pryzmat społeczny
Równie ważne jak projekty infrastrukturalne jest tworzenie sprawiedliwego, solidarnego i pełnego wzajemnego szacunku. Dlatego też Opole patrzy na zrównoważony rozwój przez pryzmat społeczeństwa. Centrum „Re-start” w centrum miasta realizuje kompleksowy program reintegracji społecznej i zawodowej. W ramach projektu utworzono zajmujące się tym miejsca w Klubie Integracji Społecznej działającym przy Miejskim Ośrodku Pomocy Rodzinie. Wsparciem objęte są osoby bezrobotne – w szczególności długotrwale – poprzez m.in. programy stażowe, poradnictwo psychospołeczne, zawodowe i prawne. Dzięki merytorycznemu wsparciu instruktorów zawodu uczestnicy programu uczą się wykonywania konkretnych prac, a pracownicy socjalni wzmacniają ich aktywność i samodzielność życiową. Uczestnicy są szkoleni w zakresie drobnych napraw stolarskich, tapicerskich, ślusarskich oraz przeróbek krawieckich dla mieszkańców Opola zagrożonych wykluczeniem społecznym. Instruktorzy wskazują, że udział w zajęciach pomógł adeptom zintegrować się i zmienić swoje zachowania, postawy czy nawyki. „Na początku projektu towarzyszyła im bezradność, zagubienie i niepewność co do swojej przyszłości, potem po kilku miesiącach pracy bardzo się zmienili”.
Jak wskazał jeden z instruktorów, aktywny udział w zajęciach reintegracji zawodowej zwiększył chęć uczestników do kontynuowania pracy również po zakończeniu programu i przyczynił się do poprawy ich samopoczucia. Zajęcia pomogły również w realizacji marzeń zawodowych, i, co było zauważalne, dodały uczestnikom pewności siebie, poprawiły ich umiejętności i podniosły samoocenę. Warsztaty w ramach programu odbywają się w wyremontowanych i przeprojektowanych przez miasto pomieszczeniach, które przed rozpoczęciem projektu przez długi czas były nieużywane.
Olsztyn: wiodąca droga zrównoważonego transportu
Jak mawiają niektórzy, transport jest duszą miasta, a przynajmniej jednym z kluczowych obszarów, który metropolie powinny traktować jako priorytetowy element rozwoju. Olsztyn jako pierwszy w Polsce podjął się przywrócenia efektywnego, nowoczesnego, niskoemisyjnego środka transportu publicznego, jakim jest tramwaj. W ostatnich latach wybudowano jedenaście kilometrów torów i zajezdnię oraz zakupiono i dostarczono do miasta piętnaście nowoczesnych pojazdów Solaris. Powstały też trzy nowe linie tramwajowe łączące duże osiedla mieszkaniowe na południu miasta i w rejonie uniwersytetu z centrum i dworcem kolejowym. W projekcie znalazły się także rozwiązania ułatwiające zarządzanie komunikacją miejską, elektroniczny system sprzedaży biletów z Olsztyńską Kartą Miejską i siecią biletomatów, elektroniczna informacja pasażerska na przystankach i w autobusach oraz buspasy. Całkowicie zmieniono także układ komunikacji autobusowej, a linie autobusowe przeorganizowano tak, aby wszędzie uzupełniały się z tramwajami.
Sukces projektu jest bezdyskusyjny, gdyż w Olsztynie zaobserwowano znaczny wzrost liczby pasażerów komunikacji miejskiej. Miasto jednak na tym nie poprzestaje i obecnie trwają prace nad budową kolejnych kilometrów torów dla dwóch nowych linii uzupełniających istniejącą sieć, a także rozbudową pasów autobusowych i budową nowych, a także utworzenia ścieżek rowerowych oraz kompleksowego węzła przesiadkowego na Wysokiej Bramie prowadzącej na Stare Miasto.
Legnica: historia i kultura jako elementy zrównoważonego rozwoju
Legnica, liczące około stu tysięcy mieszkańców miasto w południowo-zachodniej Polsce, również realizuje projekty z zakresu zrównoważonego transportu, redukcji zanieczyszczeń powietrza czy inwestycji w tereny zielone. Jednak jako jedno z niewielu miast w kraju, jako jeden ze swoich priorytetów miasto wskazało również kulturę i historię, w ramach celu SDG 11 (11.4), czyli „wzmacniania wysiłków na rzecz ochrony i zabezpieczenia światowego dziedzictwa kulturowego i naturalnego”.
Jednym z kluczowych projektów w tym obszarze jest rewitalizacja palmiarni, która jest częścią dużej inwestycji. Inicjatywa rozpoczęła się w sierpniu 2021 roku. Projekt remontu i przebudowy budynku wpisuje się w większą inicjatywę rewitalizacji legnickiego parku publicznego i stworzenia obszaru łączącego edukację, naukę, wypoczynek i rekreację. W 2018 r. miasto rozpoczęło także remont dawnego Teatru Letniego, również znajdującego się w parku, w którym powstanie miejskie Centrum Kultury, Nauki i Edukacji. Na uwagę zasługuje również Centrum Witelona, które będzie promować wśród młodzieży kierunki studiów ważne dla rozwoju miasta i regionu oraz edukować odwiedzających w zakresie najnowszych osiągnięć nauki i techniki. Obiekt będzie również miejscem łączącym kulturę, naukę i edukację i służącym za miejsce spotkań ludzi o innowacyjnym i kreatywnym spojrzeniu na świat – w tym przedstawicieli nauki i biznesu. Aby podkreślić historyczne znaczenie swoich budynków i rezydencji, Legnica podjęła się renowacji zabytkowego XVIII-wiecznego budynku Akademii Rycerskiej, który po II wojnie światowej zajęły wojska radzieckie. Remont trwał 38 lat, zakończył się w 2016 r. i pochłonął 60 mln zł ze środków miejskich. Dziś służy jako centrum kultury i nauki, mieści się w nim także Wydział Spraw Obywatelskich i Urząd Stanu Cywilnego wLegnicy. Te działania pokazują, jak można korzystać z historii w kształtowaniu przyszłości.
Wnioski
Miasta na całym świecie różnią się od siebie wielkością, liczbą mieszkańców, budżetem, środowiskiem, polityką i praktycznie wszystkim innym. Tym, co je łączy, a raczej tym, co powinno je łączyć, jest dążenie do zrównoważonego rozwoju, który przyniesie korzyści ich mieszkańcom dziś i w przyszłości. Świat, w którym dziś żyjemy, nieustannie zmaga się z wyzwaniami i problemami, które nieprędko ulegną zmianie, gdyż przewiduje się, że w 2050 r. liczba ludności świata przekroczy 9,6 mld. Dlatego jest dla mnie oczywiste, że musimy nawiązać lepsze stosunki z samymi sobą, jak i z naszą planetą. Miasta mogą to uczynić i dlatego istnieje coraz większa potrzeba, aby były one bardziej zrównoważone pod względem produkcji, konsumpcji, ochrony środowiska i zapewnienia odpowiedniej jakości życia swoim obywatelom. Powinniśmy uczyć się na najlepszych przykładach, wymieniać poglądy, zasoby oraz angażować się w debatę i dialog. Tylko wtedy będziemy w stanie osiągnąć ambitne założenia i cele.
