Winston Churchill nazwał kiedyś Rosję „zagadką owiana tajemnicą, ukrytą we wnętrzu enigmy”. To zdanie opisuje nie tylko Rosję, ale całą płytę eurazjatycką, która rozciąga się między Zachodem a Azją. Żyjąc w świecie zachodnim, nie możemy zapominać o wojowniczym Wschodzie, który co sto lat uderza w Europę. We współczesnym centrum tego całego zamieszania znajduje się Federacja Rosyjska, która, mimo swojego ogromnego zacofania, straszy nas prawie połową światowego potencjału atomowego.
Chłodna natura Wschodu
Aby zrozumieć procesy zachodzące na Wschodzie, musimy przede wszystkim zrozumieć skomplikowaną naturę mieszkających tam ludzi. Narracja tworzona na Kremlu promuje wizję panslawizmu, który dąży do zjednoczenia ziem słowiańskich pod sztandarem największego narodu słowiańskiego – Rosji. Główny problem polega jednak na tym, że to, co ukształtowało dzisiejszą rosyjską mentalność, to dawno zapomniane wydarzenia z dziejów Rosji. Ten kraj najbardziej dotkliwie bowiem odczuł dominację mongolską. Mongołowie wymordowali dużą część ludności, nałożyli straszliwe podatki i zdewastowali gospodarkę regionu, przy okazji skutecznie izolując go od reszty Europy. Trwająca od początku XIII wieku do 1480 roku dominacja dzieli historię Rosji na okresy przed panowaniem Mongołów i po nim.
Autorytaryzm utożsamiany z Rosją pozostaje naturalną konsekwencją ucisku Mongołów, którzy byli tak okrutni, że ludność była w stanie poświęcić wolność za wszelką cenę, byle tylko uchronić się przed wojskiem. Pod wodzą ortodoksyjnego cara, mongolskie dziedzictwo położyło podwaliny pod nowoczesną rosyjską filozofię polityczną i społeczną, która została umocniona komunistyczną dyktaturą. Strach przed ponowną dominacją spowodował, że przyszłe rosyjskie elity przesuwały granice jak najdalej od Moskwy. Na przestrzeni wieków dało to początek wielkiemu imperium ze wszystkimi jego obecnymi problemami.
Imperialna siła
Interesujące jest to, w jakim stopniu współczesny autorytaryzm pokrywa się z granicami dawnego imperium mongolskiego. Pośród tego dziedzictwa znajduje się Federacja Rosyjska, dążąca do zjednoczenia ziem byłego ZSRR pod wspólnym sztandarem. To jedna z ostatnich odsłon imperium, które w ciągu ostatnich stuleci stale rosło do gigantycznych rozmiarów – by za każdym razem załamać się pod własnym ciężarem.
Na sukces poszczególnych imperiów rosyjskich składały się:
- ogromne terytorium pełne minerałów, żyznych ziem i żeglownych rzek,
- wielkie i szybko odbudowujące się zasoby ludzkie.
O ile pierwszy terytorialny filar rosyjskiego imperium wciąż obowiązuje pomimo znacznego zmniejszenia się jego terytorium, to drugi filar, ludnościowy, wraz z nieefektywnym systemem gospodarczym, stają się ogromnym obciążeniem dla całego imperialnego projektu Putina. Rozumiejąc palące problemy Federacji Rosyjskiej, Władimir Putin stara się doprowadzić do jej kolejnego rozszerzenia – zanim będzie za późno.
Niekończący się upadek
Jednym z bardziej zaskakujących wydarzeń XXI był upadek ZSRR. Po upadku związku socjalistycznego nowe państwa – z wyjątkiem krajów bałtyckich – pozostały w strefie wpływów Federacji Rosyjskiej. Wpływy rosyjskie na obszarze poradzieckim były widoczne w różnego rodzaju organizacjach międzynarodowych, z których najważniejszymi były Wspólnota Niepodległych Państw (ros. Содружество Независимых Государств) oraz Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym (ros. Организация Договора о коллективной безопасности). Na przełomie XX i XXI wieku wydawało się, że erozja rosyjskiego imperium została zatrzymana. Rosja Jelcyna próbowała wpasować się w globalizujący się świat „końca historii”, wdrażając zachodni kapitalizm.
Przełom wieków to także okres, w którym rozpad imperium rosyjskiego przybrał nowy kształt. Zaczęło się od wojen w Czeczenii i na Kaukazie. Ostateczne potwierdzenie odradzającej się pozycji Rosji przyszło wraz z dojściem do władzy Putina. Postępująca „putinizacja” Rosji była równoznaczna z końcem eksperymentu liberalno-kapitalistycznego. Co ważne, Rosja jest krajem, w którym komunizm trwał najdłużej. Niezdolność tego kraju do odnalezienia się w zglobalizowanym świecie, połączona z nostalgią za sowieckim dziedzictwem, sprowadziła ją z powrotem na drogę imperializmu.
Skazani na klęskę?
Mimo że Rosja chciałaby pozostać światowym supermocarstwem, jej obecny stan jest rozczarowujący. Ma mniejszą gospodarkę niż pięciokrotnie mniej liczna Kanada. W dodatku nie jest atrakcyjna ani politycznie, ani kulturowo. Jeszcze przed masowym exodusem młodzieży związanym z wojną na Ukrainie, rosyjska inteligencja starała się jak najszybciej wyemigrować z kraju. Nawet w samych elitach widać niewielką wiarę w Rosję. Kraj ten nigdy nie wykształcił żadnej instytucji, nawet wojskowej, która mogłaby świadczyć o jego sile.
Oderwanie Ukrainy od rosyjskiego miru spowodowało, że Putin podjął ostatnią próbę poszerzenia granic rosyjskiego świata. Akt końcowy, którego świadkami obecnie jesteśmy, odzwierciedla rozpad projektu Putina. Ostatni impuls rosyjskiego imperium. Trwanie w autodestrukcji jest wyniszczające dla Rosji i reszty świata, która traci ogromny potencjał, jaki mogłaby rozwinąć we współpracy z tym krajem. Rosja to ojczyzna wielu wybitnych osobistości – artystów, filozofów, pisarzy – a ma do zaoferowania jeszcze znacznie więcej.
Szymon Polewka
